ԻՄԸ ԵՎ ՈՒՐԻՇԻՆԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Մի բան ասեմ. ինձ միամիտ, ավելի ճիշտ՝ աշխարհից անտեղյակ մարդու տեղ չդնեք։ Դա էլի ոչինչ, չասեք, որ ժամանակից բավականին ետ եմ մնացել և ի վիճակի չեմ տեղավորվել, այսպես ասած, ժամանակակից մտածողության տարածքներում, ինչպես ասում են՝ հետամնացի մեկն եմ։ Ո՜չ հագ ու կապս է ուրիշին հիշեցնում, ո՜չ խոսքս է տանում ինչ-որ մեկի դուռը, ո՜չ շինածս է հեռու մի տեղ շինածի նման, ո՜չ նստել-վերկենալս է մեկից գողացած, ո՜չ էլ լեզուս է դեմ առնում ու խոնարհվում օտար բառերի ու արտահայտությունների լաբիրինթոսում... Էս եմ... Ինչպես եղել եմ, այնպես էլ մնացել եմ... թեպետ, չթաքցնեմ, շատերի համար դա այնքան էլ հաճելի չէ, անհասկանալի էլ է, սովորական տրամաբանությունից հեռու։ Վերջապես՝ համամարդկային արժեքներ, եվրոպական չափանիշներ, համաշխարհային պահանջներ գոյություն ունե՞ն, չէ՞... նման բաներ... մեկն էլ կարող է ինքն իրեն իրավունք վերապահել հիշեցնել՝ բոլորն էլ մեկ են...
Փորձեց հիշեցնել, կասեմ՝ լավ է ասացիր... այդքան իմաստուն խոսք չեմ լսել երբեք... ուղղակի մարգարե...
Բայց, դե, ես էս եմ... Այդ Եվրոպա ասածն էլ, համաշխարհային հանրությունն էլ՝ իր արժեքներով, չափանիշներն ու պահանջներն էլ ես եմ։ Ցավն այն է միայն, որ ես դրանց բոլորին լա՛վ էլ հասկանում եմ, դրանցից ոչ մեկը ինձ՝ չէ։ Հասկանալն էլի, ոչինչ, տեսողության խնդիր էլ կա։ Փոխվեմ էլ, տարբերություն չի լինելու։ Կարծում եմ` այս ամենը հաշվի առնելով, իհարկե, ավելորդ է ասել, որ այդ նույն Եվրոպայում ապրողներից ոչ մեկն ինձ նմանվելու ցանկություն, բնականաբար, չունի, եթե ասեն էլ, որ ես սխալ եմ մտածում, չեմ հավատա։ Որովհետև նման բան չի կարող լինել, ավելի անկեղծ բան ասեմ, որովհետև նրանց համար ես եղած, չեղած, նույն հեքիաթն է, նույն հորինվածքը, եթե կուզեք` նույն սուտը...
Իսկ ես, այդքանն իմանալով հանդերձ, ինձ ամեն կերպ գցում եմ այնտեղ, անընդհատ և ամենուր հիշեցնում եմ, որ ինձ մոռանալ չի կարելի, որ ես նույնպես եվրոպացի եմ, որ ինձնից էլ սովորելու անասելի շատ բան կա, որ առանց ինձ ուղղակի հնարավոր չէ... Եվ որպեսզի ինձ հավատացող լինի, հաճախ փոխում եմ հագուկապս, կենցաղս, քայլքս, խոսքս, արժեքային համակարգս, ինչ ունեմ-չունեմ` հանգիստ տանում, դնում եմ այդ եվրոպական մտածողության տրամադրության, որ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ հրամանատարության տակ...
Բայց ազնիվ չէր լինի, եթե չասեմ, որ դա ինձ չի բավարարում, և ես մի կողմից էլ ձգվում եմ դեպի ամերիկաներ, օրե՛նք, ազատությո՛ւն, աշխարհընկալման նոր դրսևորումներ... ինչքան ուզում ես նմանակիր, յուրացրու, սովորիր, դարձրու քոնը, հաշվիր պապերիդ ստեղծած-թողածն է... պապերիդ կտակածը...
Ո՞վ ունի իմ հնարավորությունը, ինձ ուղղակի նախանձել կարելի է, մի ոտքս` հին աշխարհի կենտրոնում, մյուսը՝ համեմատաբար նոր... ուզում եմ ասել, էլի աշխարհի կենտրոնում...
Եվ այնպե՛ս ենք մեծարում այդ ուրիշների ստեղծածը, այդ ուրիշների կառուցածը, ձայնի այնպիսի ելևէջներով ենք մատուցում այնտեղ մեր տեսածն ու լսածը, որ նախանձից կարելի է նույնիսկ մեռնել։ Մի անգամ ես այդպիսի մի պատմողի միամտաբար հարցրել եմ, ինձ երեխայի տեղ եմ դրել ու հարցրել՝ կներեք, իսկ այդ երկրում գոնե մուկ կա՞։ Եվ ասեմ ինչ է պատասխանել, իհարկե, ծիծաղելով.
-Կա, բայց փողկապով ու կոստյումով, փայլեցրած կոշիկներով... հատուկ պահած... կատուներն էլ են այդպես, շներն էլ... Եվ կողք կողքի էլ խաղաղ ապրում են...
Չգիտեմ` պատճառը դա է, թե՝ չէ, խոսքն, իհարկե, փողկապավոր մկների մասին չէ, ոչ էլ՝ փայլեցրած կոշիկներով շների, բայց մեր այնքան սիրելի մայրաքաղաքի փողոցները հպարտորեն զարդարող խանութների, գեղեցկության սրահների ու տարբեր տաղավարների ճակատին բազմած օտարածին անունները մեզ ամեն օր հաճույքով տեղափոխում են Փարիզ, այնտեղից տանում-հասցնում Հռոմ, Հռոմից էլ՝ Լոնդոն, հետո՝ որտեղ պատահի... Բազմազանությունն ապահովված է, ձանձրանալու ժամանակ չկա... Հետաքրքիրն այն է, որ այդ ցուցանակները հաճախ խանութներից մեծ են... Եվ ամենևին էլ զարմանալի չէ, քաղաքակրթության հարց է վերջապես, որ եվրոպական այդ զարմանահրաշ երկրները անարգել գնում, հասնում են մեր ամենահեռավոր գյուղերն ու մի ափ բնակավայրերը և բարձրացնում գյուղամիջում նստած ծերունիների տրամադրությունը։ Այստեղ, ինչպես ասում են, վատ բան չկա։ Կարողանո՞ւմ եք պատկերացնել, գյուղական փոքրիկ, անտաշ քարով շինած, երկաթե հաստ ճաղերով պատած մի թիզ պատուհանով խանութ ու դրա նեղ ճակատին՝ Ռոբերտո։ Ներսում՝ ծամոն, փուչիկ, շաքարավազ, երշիկ...
Էլի եմ ասում՝ ի՞նչ վատ բան կա այստեղ... Եթե տրամադրության հետ խնդիրներ չունես, կարող ես նաև ծիծաղել... Չծիծաղես, կասեն, դեմ ես ժողովրդավարությանն ու ազատությանը, և քո այդ ավանդապահ մտածողությունը, քո այդ պահպանողական հայացքներն արգելակում են երկրի զարգացումն ու զորացումը։
Չի լինի, չի ստացվելու, այդպես հնարավոր չէ... Եվ տարին ընդամենը մի քանի անգամ դպրոցում հայտնված երկու աշակերտ պահանջում են դպրոցի տնօրենի հրաժարականը... Դրա մեջ էլ վատ բան չկա, ի՞նչ է եղել... ամեն մարդ էլ իրավունք ունի կարծիք հայտնելու, վերջապես՝ ընտրություն կատարելու... Դա, եթե ուզում եք իմանալ, ժամանակի պահանջն է... նոր մտածողություն, մեր պապերի համար անընդունելի, անթույլատրելի, կործանարար... Միամիտ-միամիտ կասեին՝ այդպես հնարավոր չէ երկիր պահել... դա ունեցածի հերն անիծում է...
Հետո էլ անպայման կավելացնեին՝ դեմոկրատիան դեմոկրատիա, բայց կարգ ու կանոնից լավ բան չկա... Կասեին ու վերջում էլ երևի բեղերի տակ խորամանկ ժպտային... բա՞...
Վերջին հաշվով Եվրոպան Եվրոպա է, Հայաստանն էլ՝ Հայաստան... Ուզում եմ ասել, այնտեղ էլ է լավը շատ, մեզ մոտ էլ, վատն էլ է այդպես՝ մեզ մոտ էլ, այնտեղ էլ... Իրենք մեր վատի տեղը չգիտեն, մենք այնտեղից տոննաներով բերում ենք... Հետո էլ բաժանում դպրոցներում, աղջիկներին ու տղաներին, գյուղացիներին ու բանվորներին, կարևորն այն է, որ չենք մոռանում նաև մանկապարտեզները...
Կարճ ու կոնկրետ ստացվում է ահա այսպիսի թվաբանություն. նրանք մեր վատի տեղը չգիտեն, մենք՝ նրանց լավի...
Եվ պատճենում ենք՝ փնթի, անգիտակ, ինքնամոռաց։
Պատկերացնո՞ւմ եք, ազատությունն էլ ենք պատճենում, սերն էլ, ծիծաղն էլ... ինքներս մեզնից հաճույքով հրաժարվում ենք, պարզվում է` մենք մեզ ամենևին էլ պետք չենք, մենք ուղղակի անհուսալիորեն ետ ենք մնացել և այդ ժամանակ կոչվածին հասնելու ոչ մի հնարավորություն չունենք... մնացել ենք խորը, մառախլապատ, ու մամռապատ անցյալում, և մեր հայացքները չեն համապատասխանում այսօրվա երկիր մոլորակի հայացքներին... Մենք զառամյալ ծերունի ենք..., և ամենուր տհաճ է մեր ներկայությունը, ավելի տեղին կլինի ասել՝ մենք լրիվ ավելորդ ենք...
Եվ եթե ուզում ենք այդ նույն ուրիշին հասկանալի լինել, պիտի առանց ամաչելու, եթե, իհարկե, ինչ-որ բանից դժգոհ ենք, պառկենք փողոցում, տպավորությունն էլ ավելի ազդեցիկ կլինի, եթե պառկենք առանց շորերի։ Մեզ ժամանակակից երանգներ կհաղորդի նաև ամենուր ընդդիմադիր կեցվածք ընդունելը, ամեն տեսակի ու ձևի, սկզբունքի ու բովանդակության իշխանության հրաժարականը պահանջելը, օր ու գիշեր ժողովրդավարությունից խոսելը և այն որպես հեղինակային գյուտ ու իրավունք մասսաներին մատուցելը...
Չէին խանգարի նաև ինքնահրկիզումի որոշակի փորձերը... միջազգային ատյաններում սեփական երկրից դժգոհելը, եվրոդատարանների դռների առաջ նստացույց անելն ու հացադուլ հայտարարելը...
Այլ տարբերակ, ինչքան ես գիտեմ, չկա... եթե կա էլ, մերը չէ... Հա, քիչ էր մնում մոռանայի, ես այնքան եմ տարվել պատճենելու, ամեն ինչ կրկնօրինակելու գործով, որ արդեն իրարից չեմ տարբերում բնօրինակն ու պատճենը... և, ամենասարսափելին. հաճախ մարդկանց նվիրում եմ հենց բնօրինակը, իսկականը, արարվածը՝ պահելով կեղծը, սուտը, նմանակը...
Ինչ է լինելու հետո, չգիտեմ, ի վիճակի չեմ և, ճիշտն ասած, չեմ էլ ուզում գուշակել։ Միայն մի բան հաստատ գիտեմ, ասեմ ինչ, չեք էլ կարող պատկերացնել, մեկ-մեկ ցանկություն եմ ունենում վերադառնալ ինքս ինձ, ավելի ճիշտ կլիներ ասել, վերադառնալ այնտեղ, որտեղ ինձ թողել եմ, որտեղից սկիզբ է առել այս շիլաշփոթը, այս` չգիտեմ ինչը... թեպետ չգիտեմ էլ այսքան բացակայությունից հետո ինչպես են ինձ այնտեղ ընդունելու... և ինչ են մորթելու մոլորյալ որդու այդ անակնկալ վերադարձի պատվին...