ԱՆ­ԽՈՆՋ ԶԵՂ­ԾԱ­ՐԱՐՆ ՈՒ ԳՐԱ­ԳՈ­ՂԸ

 Մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ նկա­տե­ցի ու­շագ­րավ մի փաստ. նախ­կի­նում հրա­պա­րակ­ված հոդ­ված­նե­րիցս ամ­բող­ջա­կան հատ­ված­ներ է ար­տագ­րում և որ­պես սե­փա­կան մտ­քի ար­գա­սիք մա­տու­ցում ոմն Իլ­գար Նիֆ­տա­լիևը, ով ներ­կա­յա­նում է որ­պես պատ­մու­թյան գծով փի­լի­սո­փա­յու­թյան դոկ­տոր, Ադր­բե­ջա­նի ԳԱԱ Ա. Բա­քի­խա­նո­վի ան­վան պատ­մու­թյան ինս­տի­տու­տի ա­ռա­ջա­տար գի­տաշ­խա­տող։ Ակն­հայտ ա­պա­տե­ղե­կատ­վա­կան ուղղ­վա­ծու­թյուն ու­նե­ցող, վերջ չու­նե­ցող ՙՊատ­մա­կան պրիզ­մա՚ խո­րագ­րի ներ­քո ու ինտ­րիգ պա­րու­նա­կող այլևայլ վեր­նագ­րե­րի տակ ադր­բե­ջա­նա­կան ռե­սուրս­նե­րը քա­ղա­քա­կան կեղ­տոտ նպա­տակ­նե­րով տա­րա­ծում են բա­ցա­հայտ հե­րյու­րանք­ներ, զեղ­ծա­րա­րու­թյուն­ներ, կեղծ պատ­մա­կան բնույ­թի երևա­կա­յու­թյուն­ներ։

Կանգ առ­նենք Ի. Նիֆ­տա­լիևի աշ­խա­տու­թյուն­նե­րից մե­կի՝ ՙXX դա­րի 70-ա­կան թվա­կան­նե­րը. Հայ ազ­գայ­նա­կան­ներն ընդ­դեմ յու­րա­յին­նե­րի՚ վեր­տա­ռու­թյամբ հոդ­վա­ծի վրա (կա­րե­լի է գտ­նել news.day.az, memo.ru, kaspiy.az և այլ կայ­քե­րում)։ Մեր­կա­պա­րա­նոց չգտն­վե­լու հա­մար կձգ­տեմ ստորև ներ­կա­յաց­նել գրա­գո­ղու­թյան ան­հեր­քե­լի ա­պա­ցույց­ներ։
Սկ­սեմ 2008թ. ՙՄիայն ան­ցյա­լը կար­գա­վո­րե­լով կա­րե­լի է կա­ռու­ցել ա­պա­գան՚ խո­րագ­րով իմ հոդ­վա­ծից վերց­ված հատ­վա­ծից: Ե­թե կևոր­կո­վյան 1975թ. մար­տի 21-ի տխ­րահռ­չակ պլե­նու­մի մա­սին իմ հոդ­վա­ծում գր­ված է` ՙԶե­կույ­ցի սկզ­բում անդ­րա­դառ­նա­լով սո­վո­րա­կան և կու­սակ­ցա­կան նման ժո­ղով­նե­րի հա­մար տրա­ֆա­րե­տա­յին հար­ցե­րին, Բ. Կևոր­կովն ան­ցավ հիմ­նա­կան թե­մա­յին՝ ՙբուր­ժուա­կան ազ­գայ­նա­մո­լու­թյան ու ազ­գա­յին ե­սա­սի­րու­թյան մանր­բուր­ժուա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րի, սնա­պար­ծու­թյան, բա­ցա­ռի­կու­թյան, պար­փակ­վա­ծու­թյան դեմ բան­վոր դա­սա­կար­գի՚ պայ­քա­րին, ա­պա Նիֆ­տա­լիևը չորս տա­րի անց ՙստեղ­ծա­գոր­ծա­կան՚ մո­տե­ցում ցու­ցա­բե­րեց՝ բո­լո­րո­վին ան­հա­րիր (ան­գամ կա­սեի՝ տխ­մար ձևով ա­վե­լաց­նե­լով ՙիր՚ բա­ռը ՙզե­կույ­ցի՚ բա­ռից ա­ռաջ (ու­րի­շի զե­կույց­ներ ըն­դուն­ված չէր կար­դալ, ա­ռա­վել ևս կու­սակ­ցու­թյան մարզ­կո­մի պլե­նու­մի ժա­մա­նակ, ան­գամ ԽՄԿԿ Կենտ­կո­մի գլ­խա­վոր քար­տու­ղա­րի զե­կույ­ցը), իսկ ՙսո­վո­րա­կան և կու­սակ­ցա­կան նման ժո­ղով­նե­րի հա­մար տրա­ֆա­րե­տա­յին՚ ար­տա­հայ­տու­թյու­նը պար­զա­պես վե­րա­փո­խեց ՙըն­թա­ցիկ հար­ցե­րի՚։ Իմ կազ­մած ու օգ­տա­գոր­ծած հետևյալ նա­խա­դա­սու­թյու­նը՝ ՙ...ո­րոշ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի տրա­մադ­րել այն­պի­սի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի կա­տար­ման, ո­րոնք վնաս են հասց­նում խոր­հր­դա­յին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մու­թյա­նը՚ և ար­ձա­նագ­րե­լով, որ ՙԲաղ­դա­սա­րյա­նի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ուղղ­վա­ծու­թյու­նը հա­մընկ­նում է ար­տա­սահ­մա­նյան դաշ­նակ­ցա­կան կենտ­րոն­նե­րի գա­ղա­փա­րա­կան-քա­ղա­քա­կան դրույթ­նե­րի, իմ­պե­րիա­լիզ­մի գա­ղա­փա­րա­կան հար­ցե­րով ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի նպա­տակ­նե­րի հետ՚, բա­նա­խո­սը կո­մու­նիստ­նե­րին կոչ ա­րեց ՙսկզ­բուն­քա­յին հա­կա­հար­ված տալ ազ­գայ­նա­կան մնա­ցուկ­նե­րի ցան­կա­ցած, ան­գամ ա­մե­նաչն­չին դրսևո­րում­նե­րին…՚, Նիֆ­տա­լիևը, միտ­ված լի­նե­լով քա­ղա­քա­կան նկա­տա­ռում­նե­րով ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյան, ա­ռանց փոքր-ինչ վա­րա­նե­լու, ի­րա­վի­ճա­կը ներ­կա­յաց­րեց որ­պես ՙա­ռան­ձին ան­ձանց կող­մից ար­ված փորձ՝ հայ ե­րի­տա­սար­դու­թյա­նը տրա­մադ­րե­լու այն­պի­սի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք վնաս են հասց­նում ՙխոր­հր­դա­յին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մու­թյա­նը՚, ՙար­ձա­նագ­րե­լով, որ նրանց գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը հա­մընկ­նում են ար­տա­սահ­մա­նյան դաշ­նակ­ցա­կան կենտ­րոն­նե­րի գա­ղա­փա­րա­կան-քա­ղա­քա­կան դրույթ­նե­րի, իմ­պե­րիա­լիզ­մի գա­ղա­փա­րա­կան հար­ցե­րով ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի նպա­տակ­նե­րի հետ՚։ Կևոր­կո­վը, ինչ­պես երևում է վե­րը շա­րադր­վա­ծից, խո­սում էր կոնկ­րետ ան­ձի՝ Բաղ­դա­սա­րյա­նի, ՙԲաղ­դա­սա­րյա­նի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի՚ ուղղ­վա­ծու­թյան և ըն­դա­մե­նը ՙո­րոշ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի՚ մա­սին, իսկ Նիֆ­տա­լիևը խո­սում է ՙա­ռան­ձին ան­ձանց՚ և ՙհայ ե­րի­տա­սար­դու­թյան՚ փոր­ձի մա­սին, բնա­կա­նա­բար, իմ կող­մից օգ­տա­գործ­ված ՙհա­մընկ­նում է՚ բա­յը հոգ­նա­կիում Նիֆ­տա­լիևի մոտ դար­ձավ ՙհա­մընկ­նում են՚։ Ադր­բե­ջան­ցի ՙպատ­մա­բա­նին՚ շատ գի­տե­լիք­ներ պետք չեն իմ կող­մից օգ­տա­գործ­ված ՙբա­նա­խո­սը կո­մու­նիստ­նե­րին կոչ ա­րեց ՙսկզ­բուն­քա­յին հա­կա­հար­ված տալ՚ ար­տա­հայ­տու­թյու­նը հետևյալ կերպ փո­խե­լու հա­մար` ՙՄարզ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղա­րը կո­մու­նիստ­նե­րին կոչ ա­րեց սկզ­բուն­քա­յին հա­կա­հար­ված տալ...՚։

Ըստ երևույ­թին, Նիֆ­տա­լիևը, ով գործ­նա­կա­նում յու­րաց­րել է խոր­հր­դա­յին հայտ­նի ֆիլ­մից ՙձեռ­քե­րի ճարպ­կու­թյուն և ոչ մի խար­դա­խու­թյուն՚ ար­տա­հայ­տու­թյու­նը, քիչ չի աշ­խա­տել հետևյալ նա­խա­դա­սու­թյունս յու­րո­վի խմ­բագ­րե­լու հա­մար` ՙՀա­յե­րին դա­տա­պար­տե­լով 1967թ. հու­լի­սին Ար­շադ Մա­մե­դո­վի ա­վա­զա­կախմ­բի հետ հաշ­վե­հար­դար տես­նե­լու հա­մար, զե­կու­ցո­ղը չհի­շա­տա­կեց ա­վա­զա­կախմ­բի ի­րա­կա­նաց­րած վայ­րագ սպա­նու­թյուն­նե­րի մա­սին (այդ թվում` Մար­տու­նու շր­ջա­նի Կա­րա­քենդ գյու­ղից Բ. Մով­սի­սյա­նի 10-ա­մյա որ­դու սպա­նու­թյան ու նրա դիա­կը ծաղ­րան­քի են­թար­կե­լու փաս­տը), բայց հի­շեց 1971թ. Ստե­փա­նա­կեր­տի ՙՂա­րա­բաղ՚ հյու­րա­նո­ցի մոտ տե­ղի ու­նե­ցած նռ­նա­կի պայ­թյու­նը։ Ի­րեն լրի­վու­թյամբ մատ­նող ՙգի­տու­թյուն­նե­րի՚ գրա­գո­ղի մոտ այս նա­խա­դա­սու­թյու­նը թեթև ձեռ­նա­ծու­թյան ար­դյուն­քում վե­րած­վեց հետևյա­լի՝ ՙՀա­յե­րին դա­տա­պար­տե­լով 1967թ. հու­լի­սին Ար­շադ Մա­մե­դո­վի հետ հաշ­վե­հար­դար տես­նե­լու հա­մար, զե­կու­ցո­ղը հի­շա­տա­կեց և Ստե­փա­նա­կեր­տի ՙՂա­րա­բաղ՚ հյու­րա­նո­ցի մոտ 1971թ. տե­ղի ու­նե­ցած նռ­նա­կի պայ­թյու­նը՚։ Նիֆ­տա­լիևը չհաս­կա­ցավ ակն­հայ­տը՝ այս­տեղ զուտ իմ մեկ­նա­բա­նումն էր տեղ գտել Կևոր­կո­վի կող­մից աս­վա­ծի վե­րա­բե­րյալ, վեր­ջի­նիս զե­կույ­ցում այս մա­սով զե­կույ­ցի 14-րդ է­ջում բո­լո­րո­վին այլ բան է աս­վում. ՙԴա և՜ 1967թ. հու­լի­սին ք. Ստե­փա­նա­կեր­տում բաց դա­տա­վա­րու­թյան ժա­մա­նակ կա­տար­ված հան­ցա­գոր­ծու­թյունն է, ո­րի հիմ­քը ազ­գայ­նա­կան զգաց­մունք­նե­րի ա­ղա­վաղ­ված դրսևո­րումն էր։ Դա և՜ մար­տա­կան նռ­նա­կի պայ­թյունն էր՝ ի­րա­կա­նաց­ված հան­ցա­գործ­նե­րի կող­մից 1971թ. Ստե­փա­նա­կեր­տի ՙՂա­րա­բաղ՚ հյու­րա­նո­ցի մոտ, որ­տեղ ապ­րում էին հան­րա­պե­տու­թյան հարևան շր­ջան­նե­րից մի խումբ դա­սա­խոս­ներ՚ (ՙհան­ցա­գոր­ծու­թյուն՚, ինչ­պես և ՙհան­ցա­գործ­ներ՚ բա­ռեզ­րե­րը դա­տա­պարտ­ման ի­մաստ են են­թադ­րում, դա էր պատ­ճա­ռը, որ իմ տեքս­տում օգ­տա­գործ­ված է ՙդա­տա­պար­տեց՚ բա­ռը - Վ.Ղ)։ Բնա­կա­նա­բար, որ­պես հայ` ծա­նոթ լի­նե­լով այս դեպ­քե­րի նա­խա­պատ­մու­թյա­նը, ես հա­մա­ձայն չէի Կևոր­կո­վի այն կար­ծի­քին, որ 1967թ. հու­լի­սին ՙհան­ցա­գոր­ծու­թյուն՚ էր տեղ գտել, և տե­ղի ու­նե­ցածն ան­վա­նե­ցի ՙհաշ­վե­հար­դար՚։ Ճիշտ ինչ­պես և այն ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, ով­քեր հյու­րա­նո­ցի մոտ ՙմար­տա­կան՚ նռ­նակ էին պայ­թեց­րել ՙհարևան շր­ջան­նե­րից՚ ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տի` չափն ան­ցած ու լկ­տիա­ցած դա­սա­խոս­նե­րին խել­քի բե­րե­լու նպա­տա­կով, իմ ըն­կալ­մամբ, բնա­կա­նա­բար, ՙհան­ցա­գործ­ներ՚ չէին։ Կար­ծում եմ, ա­վե­լորդ է ա­պա­ցու­ցել Բաք­վի այս հե­ղի­նա­կի` փաս­տե­րը մի­տում­նա­վոր կեղ­ծե­լու շար­ժա­ռիթ­ներն ու պատ­ճառ­նե­րը. դա հաշ­վե­հար­դար էր ոչ թե ՙան­մեղ՚ Ար­շադ Մա­մե­դո­վի դեմ, և ոչ էլ նրա ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թյան պատ­ճա­ռով, ինչ­պես կա­րող է թվալ ա­նի­րա­զեկ մարդ­կանց, այլ հենց հաշ­վե­հար­դար բազ­մա­թիվ ծանր հան­ցանք­ներ, այդ թվում 10-ա­մյա Նել­սո­նի վայ­րագ սպա­նու­թյունն ու նրա դիա­կի ծաղ­րումն ի­րա­կա­նաց­րած ա­վա­զա­կախմ­բի դեմ։

Ի դեպ, 1976թ. հու­լի­սյան դեպ­քե­րը մեծ մա­սամբ ման­րա­մասն ծրագր­ված էին Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյան կող­մից և հե­տա­գա­յում օգ­տա­գործ­վե­ցին զանգ­վա­ծա­յին ձեր­բա­կա­լու­թյուն­ներ, ա­հա­բեկ­չու­թյուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու, ինչ­պես նաև ինք­նա­վար մար­զի հա­յե­րի` Հայ­կա­կան ԽՍՀ-ի հետ վե­րա­միա­վոր­ման հա­մար 1960-ա­կան թթ. շարժ­ման ղե­կա­վար­նե­րին, մտա­վո­րա­կա­նու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին վտա­րե­լու, այդ շար­ժու­մը ճն­շե­լու (այդ մա­սին գրել էի հրա­պա­րա­կում­նե­րից մե­կում) նպա­տակ­նե­րով։
Հի­շա­տա­կե­լով հայ գրող­ներ Լ.Հու­րուն­ցի և Ս. Կա­պու­տի­կյա­նի՝ Մոսկ­վա­յին դի­մե­լու մա­սին, Բաք­վի այս պատ­մու­թյուն մո­գո­նո­ղը դար­ձյալ ստում է և կա­տա­րյալ բան­դա­գու­շանք հրամց­նում` ՙԱ­մե­նից շա­տը նրանց ինք­նա­սի­րու­թյու­նը վի­րա­վո­րեց այն, որ Կևոր­կո­վը 1915թ. Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նում տե­ղի ու­նե­ցած դեպ­քե­րի 60-ա­մյա տա­րե­լի­ցի նա­խօ­րեին, անդ­րա­դառ­նա­լով ՙայս­պես կոչ­ված, հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան՚ թե­մա­յին, դա­տա­պար­տել է Սո­ղո­մոն Թեհ­լե­րյա­նի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը Թուր­քիա­յի ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար Թա­լեաթ փա­շա­յի սպա­նու­թյան հա­մար։ Այս թե­մա­յի շուրջ Կևոր­կովն ա­սել էր բա­ռա­ցիո­րեն հետևյա­լը. ՙՄի քա­նի տա­րի ա­ռաջ Ստե­փա­նա­կերտ քա­ղա­քում ե­րի­տա­սար­դու­թյան մի ո­րոշ զանգ­վա­ծի շր­ջա­նում ա­պօ­րի­նի տա­րած­վել էր Սո­ղո­մոն Թեհ­լյա­րյա­նի դա­տա­վա­րու­թյան մա­սին մի նյութ, ի դեպ, տպագր­ված մար­զա­յին դա­տա­խա­զու­թյան գրա­մե­քե­նա­յով՝ նրա նախ­կին ղե­կա­վար­նե­րի քթի տակ։ Ին­չո՞վ է պայ­մա­նա­վոր­ված Սո­ղո­մոն Թեհ­լյա­րյա­նի ան­ձի հան­դեպ նման հե­տաք­րք­րու­թյու­նը։ Պարզ­վում է՝ նրա­նով, որ նա, լի­նե­լով դաշ­նակ­ցա­կան ա­հա­բե­կիչ, Բեռ­լի­նում կրա­կեց ե­րիտ­թուր­քե­րի շարժ­ման ա­ռաջ­նորդ­նե­րից մե­կի՝ Թա­լեաթ փա­շա­յի վրա, ով հայտ­նի էր դա­րաս­կզ­բին Թուր­քիա­յում հա­յազ­գի բնակ­չու­թյան դեմ ի­րա­կա­նաց­րած իր ա­րյու­նա­լի բռ­նաճն­շում­նե­րով, և դա­տա­րա­նը նրան՝ Թեհ­լյա­րյա­նին, ար­դա­րաց­րեց։ Այժմ խոս­քը Թա­լեաթ փա­շա­յի մա­սին չէ, քա­նի որ ոչ մե­կի մոտ կաս­կած չի ա­ռա­ջա­նում, որ նա խոր­շե­լի անձ­նա­վո­րու­թյուն է՝ բո­լոր ա­ռում­նե­րով։ Սա­կայն ե­կեք փոր­ձենք պար­զել՝ որ­քա­նով էին ի­րա­վա­չափ այն ան­ձանց գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը, ով­քեր, ըստ էու­թյան, դար­ձան դաշ­նակ­ցա­կան ա­հա­բե­կիչ­նե­րի ՙհե­րո­սու­թյան՚ ջա­տա­գով­նե­րը... (զե­կույ­ցի 22-րդ է­ջը)՚։ Ի՞նչ թաքն­ված ի­մաստ են պա­րու­նա­կում այս նա­խա­դա­սու­թյուն­նե­րը։ Ինչ­պես երևում է աս­վա­ծից՝ նախ, Կևոր­կո­վը Թեհ­լե­րյա­նի (Նիֆ­տա­լիևի մոտ) ազ­գա­նու­նը հի­շա­տա­կեց որ­պես Թեհ­լյա­րյան և չդա­տա­պար­տեց նրա կող­մից Թա­լեա­թի սպա­նու­թյու­նը, ա­վե­լին, ու­նե­նա­լով ի­րա­վա­բա­նա­կան կր­թու­թյուն, կարևոր հա­մա­րեց և ըն­դգ­ծեց՝ ՙդա­տա­րա­նը նրան` Թեհ­լյա­րյա­նին ար­դա­րաց­րեց՚, ին­չից զե­կու­ցո­ղը, երևում է, գոհ էր, երկ­րորդ՝ Նիֆ­տա­լիևի նման չօգ­տա­գոր­ծեց ՙայս­պես կոչ­ված հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյուն՚ ար­տա­հայ­տու­թյու­նը, այլ հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով, գտն­վե­լով Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյան և Պե­տանվ­տան­գու­թյան կո­մի­տեի վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ, Կևոր­կո­վը հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյունն ան­վա­նեց ՙԹուր­քիա­յի հա­յազ­գի բնակ­չու­թյան դեմ ի­րա­կա­նաց­ված ա­րյու­նա­լի բռ­նաճն­շում­ներ՚, եր­րորդ՝ Թա­լեա­թին Կևոր­կո­վը հա­մա­րեց ՙե­րիտ­թուր­քե­րի շարժ­ման ա­ռաջ­նորդ­նե­րից՚ մե­կը՝ խոր­շե­լի ՙբո­լոր ա­ռում­նե­րով՚, հայտ­նի ՙիր ա­րյու­նա­լի բռ­նաճն­շում­նե­րով՚, ին­չով, իմ պատ­կե­րաց­մամբ, տրա­մա­բա­նո­րեն, ի­րա­վա­բա­նո­րեն ու գա­ղա­փա­րա­պես հիմ­նա­վո­րում էր նման դա­հիճ­նե­րի ֆի­զի­կա­կան ոչն­չաց­ման օ­րի­նա­չափ անհ­րա­ժեշ­տու­թյունն ու ան­խու­սա­փե­լիու­թյու­նը, չոր­րորդ՝ կո­մու­նիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան և պլե­նու­մի օ­րա­կար­գի շր­ջա­նակ­նե­րում Կևոր­կո­վը դեմ ար­տա­հայտ­վեց միայն ՙդաշ­նակ­ցա­կան ա­հա­բե­կիչ­նե­րի՚ հե­րո­սաց­մա­նը (թեև Թեհ­լե­րյա­նը դաշ­նակ­ցա­կան չէր - Վ.Ղ. ), ին­չը չի բա­ցա­ռում, որ 1980 թվա­կա­նից հե­տո, ե­թե ոչ կե­րու­խում­նե­րի ժա­մա­նակ, որ­տեղ շր­ջա­պա­տից ինչ-որ մե­կը կմատ­ներ նրան, ա­պա ա­ռան­ձին, թթի օ­ղով խմում էր Թեհ­լե­րյա­նի, Շի­րա­կյա­նի, Թոռ­լա­կյա­նի, Մել­քու­մո­վի և այլ հայ վրի­ժա­ռու­նե­րի կե­նա­ցը։
Այս­տեղ ա­կա­մա­յից հի­շում ես ՙԻն­չը թույ­լատր­ված է Յու­պի­տե­րին, թույ­լատր­ված չէ ե­զին՚ թևա­վոր խոս­քը։ Որ­պես հայ, ես կա­րող էի ինձ թույլ տալ ՙպար­զել, թե որ­քա­նով էին ի­րա­վա­չափ այն ան­ձանց գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը...՚ կևոր­կո­վյան ար­տա­հայ­տու­թյու­նը ներ­կա­յաց­նել որ­պես ՙդա­տա­պար­տեց ե­րի­տա­սար­դու­թյան շր­ջա­նում Սո­ղո­մոն Թեհ­լե­րյա­նի դա­տա­վա­րու­թյան մա­սին նյու­թե­րի տա­րա­ծու­մը՚։ Իմ այդ մեղ­քի հա­մար պատ­րաստ եմ հրա­պա­րա­կավ մե­ղա գալ Աստ­ծո ա­ռաջ: Մի՞­թե դա նշա­նա­կում է, որ պատ­մու­թյան Բաք­վի այս ձեռ­նա­ծուին թույ­լատր­ված է կեղ­ծել, օգ­տա­գոր­ծե­լով իմ կի­րա­ռած ՙդա­տա­պար­տեց՚ բա­ռը, խե­ղա­թյու­րել ի­մաս­տը, և ու­րի­շի ար­տա­հայ­տու­թյու­նը դարձ­նել ՙդա­տա­պար­տեց Սո­ղո­մոն Թեհ­լե­րյա­նի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը սպա­նու­թյան հա­մար...՚։
Միան­գա­մայն հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով Նիֆ­տա­լիևը լռու­թյամբ շր­ջան­ցեց իմ կող­մից քո­ղա­զերծ­ված փաս­տե­րի խե­ղա­թյու­րում­նե­րի ու հայ­կա­կան Ղա­րա­բա­ղի պատ­մու­թյան նկատ­մամբ ան­հար­գա­լից վե­րա­բեր­մուն­քի մա­սին նույն Կևոր­կո­վի զե­կույ­ցում տեղ գտած հատ­ված­նե­րը։ Հատ­կան­շա­կան է, որ Նիֆ­տա­լիևը որևէ այլ մեջ­բե­րում կամ հատ­ված չներ­կա­յաց­րեց, բա­ցի իմ կող­մից օգ­տա­գործ­ված­նե­րից, չանդ­րա­դար­ձավ իմ ու­շադ­րու­թյու­նից դուրս մնա­ցած Կևոր­կո­վի` մեկ ժամ 40 րո­պե տևած զե­կույ­ցի այլ հատ­ված­նե­րին, ինչ­պես նաև պլե­նու­մի ո­րոշ մաս­նա­կից­նե­րի ե­լույթ­նե­րին, ո­րոնք պա­րու­նա­կում էին Կևոր­կո­վին ու ադր­բե­ջա­նա­կան ղե­կա­վա­րու­թյա­նը հա­ճո­յաց­նե­լու մղում­նե­րից թե­լադր­ված, հպա­տա­կու­թյուն են­թադ­րող շո­ղո­քոր­թու­թյուն­ներ։ Ե­թե դրանց մա­սին ի­մա­նար ՙպատ­մու­թյան դոկ­տո­րը՚, ա­պա ան­պայ­ման կօգ­տա­գոր­ծեր ու կտա­րա­ծեր հա­մա­ցան­ցում։ Սա խո­սում է մի բա­նի մա­սին. նա չէր ըն­թեր­ցել զե­կույ­ցը թեր­թում (այն տպագր­ված էր հա­յե­րեն, ուս­տի Նիֆ­տա­լիևը ո­չինչ չէր հաս­կա­նա), ար­խի­վի կրկ­նօ­րի­նակ­նե­րում չէր փնտ­րել զե­կույ­ցի բնօ­րի­նա­կը։ Կար­ծում եմ, վե­րը ներ­կա­յաց­ված ա­պա­ցույց­ներն ան­հեր­քե­լիո­րեն ի ցույց են դնում հե­ղի­նա­կի կող­մից թե­մա­յի նյու­թա­կան բա­զա­յի չի­մա­ցու­թյու­նը, փաս­տե­րի մի­տում­նա­վոր խե­ղա­թյու­րում­նե­րը, բա­ցա­հայտ կեղ­ծիքն ու ա­պաշ­նորհ գրա­գո­ղու­թյու­նը։

Ոչ պա­կաս ա­պաշ­նորհ ու ստա­հոդ են ներ­կա­յա­նում նաև Նիֆ­տա­լիևի մյուս դր­վագ­ներն այն մա­սին, որ Բ. Կևոր­կո­վը ՙծնն­դով Շե­մա­խիից էր՚, կամ` ՙ...ի­րա­կա­նաց­վե­ցին և այլ կադ­րա­յին փո­փո­խու­թյուն­ներ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ղե­կա­վա­րու­թյան կազ­մում, որ­տեղ մարզ­կո­մի երկ­րորդ քար­տու­ղար նշա­նա­կե­ցին ռու­սազ­գի պաշ­տո­նյա­յի, իսկ մարզ­խոր­հր­դի նա­խա­գա­հի ա­ռա­ջին տե­ղա­կալ՝ ադր­բե­ջան­ցու՚։ Սա կա­տա­րյալ սուտ է, քա­նի որ Կևոր­կո­վի գա­լուց ա­ռաջ կու­սակ­ցու­թյան մարզ­կո­մի երկ­րորդ քար­տու­ղար­նե­րը ռուս էին՝ Աբ­րա­մո­վը, Կոստ­րյու­լի­նը և Վո­լո­դի­նը՝ նույն ին­քը, ով մար­զի Պե­տանվ­տան­գու­թյան կո­մի­տեի բաժ­նի պետ Բիստ­րո­վի հետ միա­սին մարզ­վում էր ատր­ճա­նա­կով` կրա­կե­լով 13-րդ դա­րի վա­նա­կան հա­մա­լի­րի` Գան­ձա­սա­րի զար­դա­քան­դակ­նե­րի վրա ։ Մարզ­խոր­հր­դի նա­խա­գա­հի տե­ղա­կալ­ներն էին ադր­բե­ջան­ցի­ներ Բեգ­լյա­րո­վը, Աս­կեր­խա­նո­վը և այլն։ Նույն­քան ստա­հոդ են և Նիֆ­տա­լիևի, ինչ­պես նաև հարևան այլ հե­ղի­նակ­նե­րի ե­լույթ­ներն ընդ­դեմ Մ. Շա­հի­նյա­նի, Ս. Կա­պու­տի­կյա­նի, Անդ­րա­նի­կի և այլն։
Ամ­բող­ջո­վին կեղծ­ված ու ան­հե­թեթ է Ի. Նիֆ­տա­լիևը լու­սա­բա­նել նաև Հայ­կա­կան ԽՍՀ-ից ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի տե­ղա­հան­ման հար­ցը՝ ԽՍՀՄ Նա­խա­րար­նե­րի խոր­հր­դի 1947թ. դեկ­տեմ­բե­րի 23-ի` ՙԿոլ­տն­տե­սա­կան­նե­րին և ադր­բե­ջան­ցի այլ բնա­կիչ­նե­րին Հայ­կա­կան ԽՍՀ-ից Ադր­բե­ջա­նա­կան ԽՍՀ Քուռ-Ա­րաք­սի հար­թա­վայ­րում բնա­կեց­նե­լու մա­սին՚ հրա­մա­նագ­րի հի­ման վրա։ (Իլ­գար Նիֆ­տա­լիև՝ ՙՊատ­մա­կան պրիզ­մա՚,1948-1953թթ., ՙՀա­յաս­տա­նից ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի տե­ղա­հան­ման մա­սին ան­հայտ փաս­տեր՚, 16 հու­լիս, 2014թ.)։ Միու­թե­նա­կան կենտ­րո­նի այս հրա­մա­նա­գիրն Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վար Մ. Բա­գի­րո­վի կող­մից օգ­տա­գործ­վեց տար­բեր նպա­տակ­նե­րով, այդ թվում ԼՂԻՄ-ում ժո­ղովր­դագ­րա­կան ի­րա­վի­ճա­կը հօ­գուտ ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի փո­խե­լու հա­մար։ Նիֆ­տա­լիևը գրում է. ՙՀան­րա­պե­տու­թյան վե­րաբ­նա­կեց­ման վար­չու­թյան՝ Ադր­բե­ջա­նա­կան ԽՍՀ Նա­խա­րար­նե­րի խոր­հր­դին հաս­ցեագր­ված դի­մում­նե­րում կա­րե­լի է հան­դի­պել վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի բազ­մա­թիվ բո­ղոք­նե­րի՝ կապ­ված բնա­կա­րա­նա­յին և մշա­կու­թա­կեն­ցա­ղա­յին ծանր պայ­ման­նե­րի հետ։ Այս­պես, 1948թ. օ­գոս­տո­սին ԼՂԻՄ Մար­տու­նու շր­ջան տե­ղա­փոխ­վեց 131 ըն­տա­նիք (570 մարդ)։ Սա­կայն վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րը հայ­տն­վե­ցին ինք­նա­վար մար­զի չա­փա­զանց ծանր պայ­ման­նե­րում, որ­տեղ նրանց ա­մենևին էլ գր­կա­բաց չըն­դու­նե­ցին։ Մար­զի ղե­կա­վա­րու­թյունն ու­շադ­րու­թյուն չդարձ­րեց այս ազ­դան­շան­նե­րին, ինչ­պես նաև վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի բո­ղոք­նե­րին՝ կապ­ված նրանց կեն­ցա­ղա­յին ծանր պայ­ման­նե­րի հետ։ Շր­ջա­նա­յին կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը չէին ա­պա­հո­վում վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րին հաս­նող նպաստ­նե­րի ու թո­շակ­նե­րի վճա­րու­մը։ Վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի կր­թու­թյան ու մշա­կու­թա­յին սպա­սարկ­ման հար­ցերն էլ կար­գա­վոր­ված չէին՚։ Նախ­կի­նում ես ար­դեն պա­տաս­խա­նել էի ադր­բե­ջան­ցի մեկ այլ պատ­մա­բան Դ. Հա­սան­լիի՝ այս հար­ցի վե­րա­բե­րյալ ստե­րին, չկրկ­նեմ, միայն ներ­կա­յաց­նեմ հետևյա­լը. ՙտե­ղա­հան­ման՚ մա­սին ողջ սու­տը հերք­վում է ՙՀայ­կա­կան ԽՍՀ-ից ադր­բե­ջան­ցի վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րին ԼՂԻՄ Մար­տու­նու շր­ջա­նում տե­ղա­վո­րե­լու մա­սին՚ 1949թ. հուն­վա­րի 15-ի տե­ղե­կագ­րի առ­կա­յու­թյամբ, որն ստո­րագ­րել էր կու­սակ­ցու­թյան ԼՂ մարզ­կո­մի 2-րդ քար­տու­ղար Աբ­րա­մո­վի հանձ­նա­րա­կա­կա­նով ստեղծ­ված ին­տեր­նա­ցիո­նալ կազ­մով հանձ­նա­ժո­ղո­վը (պահ­պան­վել է ԼՂՀ պե­տար­խի­վում)։ Պարզ­վում է` վե­րաբ­նա­կեց­ման ար­դեն ա­ռա­ջին փու­լում Բա­գի­րո­վը խո­րա­ման­կու­թյամբ կա­րո­ղա­ցավ Ղա­րա­բա­ղում, Քուռ-Ա­րաք­սի հար­թա­վայ­րի հետ ոչ մի կապ չու­նե­ցող վայ­րե­րում տե­ղա­վո­րել ա­ռա­ջին վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րին՝ ՙ148թ. օ­գոս­տո­սին Հայ­կա­կան ԽՍՀ-ից ԼՂԻՄ Մար­տու­նու շր­ջա­նում վե­րաբ­նա­կեց­վեց ընդ­հա­նուր առ­մամբ 131 տն­տե­սու­թյուն՝ 570 հո­գուց բաղ­կա­ցած։ Նրան­ցից 86 տն­տե­սու­թյուն՝ 355 հո­գի, բնա­կեց­վեց Գի­շի գյու­ղում, 25 տն­տե­սու­թյուն` 120 հո­գի` Խնու­շի­նակ գյու­ղում, 82 հո­գա­նոց 17 տն­տե­սու­թյուն` Գյու­նե Ճար­տար գյու­ղում և 13 հո­գա­նոց 3 տն­տե­սու­թյուն` Մու­ղան­լու գյու­ղում՚։ Ին­չո՞ւ ադր­բե­ջա­նա­կան Մու­ղան­լու գյու­ղում վե­րաբ­նա­կեց­վեց ըն­դա­մե­նը 3 տն­տե­սու­թյուն (13 հո­գի), իսկ հայ­կա­կան Գի­շի, Գյու­նե Ճար­տար և Խնու­շի­նակ գյու­ղե­րում զգա­լիո­րեն ա­վե­լի շատ՝ 557 մարդ։ Ակն­հայտ է՝ ժո­ղովր­դագ­րա­կան պատ­կե­րը փո­խե­լու, հե­տա­գա­յում այս գյու­ղե­րը հա­յա­թա­փե­լու նկա­տա­ռում­նե­րով։ Բա­գի­րո­վին հա­ջող­վեց ադր­բե­ջան­ցի­նե­րով բնա­կեց­նել և Ստե­փա­նա­կեր­տից ոչ հե­ռու գտն­վող հայ­կա­կան այլ գյու­ղեր՝ Դաշ­բու­լաղ, Կրկ­ժան, Ջա­մի­լու և այլն, զարկ տալ դրանց ադր­բե­ջա­նա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թա­ցին՚ (Վա­լե­րի Ղա­զա­րյան՝ ՙԱր­դյո՞ք ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի բռ­նա­գաղթ տե­ղի է ու­նե­ցել...՚)։
Դժ­վար չէ նկա­տել, որ 1949թ. հուն­վա­րի 15-ի վե­րը նշ­ված տե­ղե­կագ­րի մա­սին ես հի­շա­տա­կե­ցի Նիֆ­տա­լիևից ա­վե­լի քան մեկ տա­րի ա­ռաջ։ Ըստ երևույ­թին, պատ­մու­թյան ադր­բե­ջան­ցի զեղ­ծա­րար­նե­րի ա­վագ սերն­դի՝ բու­նիա­թով­նե­րի, գե­յուշևնե­րի, քո­չար­լի­նե­րի ջան­քերն ա­պար­դյուն չէին և նրանց կող­քին հայ­տն­վե­ցին ՙար­ժա­նի՚ հետ­նորդ­ներ։
Վեր­ջերս ի հայտ ե­կավ տե­ղե­կատ­վու­թյուն առ այն, որ Ադր­բե­ջա­նում խո­րա­պես կու­սում­նա­սիր­վի փոք­րա­թիվ ազ­գու­թյուն­նե­րի պատ­մու­թյու­նը։ Ըն­դուն­վել է ո­րո­շում Գի­տու­թյուն­նե­րի ազ­գա­յին ա­կա­դե­միա­յի պատ­մու­թյան ինս­տի­տու­տում կա­ռուց­ված­քա­յին փո­փո­խու­թյուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու մա­սին։ Այս տե­ղե­կատ­վու­թյան տակ ֆեյս­բու­քում ինչ-որ մեկն ակ­նար­կեց հարևան­նե­րի կող­մից պատ­մու­թյու­նը հո­րի­նե­լու մա­սին, իսկ իմ կող­մից հարգ­ված ադր­բե­ջան­ցի գրող ու քա­ղա­քա­կան ներ­գաղ­թյալ Զեյ­նալ Իբ­րա­հի­մո­վը, ով քա­ջա­ծա­նոթ է Ադր­բե­ջա­նի ի­րո­ղու­թյուն­նե­րին, մեկ­նա­բա­նել է. ՙԵ­թե միայն հո­րի­նեի՛ն։ Նրանք, բա­ցի այդ, գո­ղա­նում են՚։
Տե­ղին է աս­ված, ա­վե­լաց­նե­լու ո­չինչ չի մնում...