ԱՆՀՆԱՐ Է ԵՆԹԱՐԿԵՑՆԵԼ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ՀԱՂԹԱՆԱԿԱԾ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ
Էմմա ԲԱԼԱՅԱՆ
Ինչպես ծովն է քամիներից ալեկոծվում՝ տարբեր ժամանակներում, տարբեր ուժգնությամբ, այնպես էլ Արցախյան շարժումն է 1921 թվականից, երբ երկրամասը բռնի կերպով կցեցին Ադրբեջանին, մշտական պայքարի մեջ գտնվում՝ մե՜կ ուժգին, մե՜կ թեթևակի:
Մենք վկաներն ենք այն բանի, որ Ադրբեջանը իր նպատակներին է հասնում երրորդ ուժի օգնությամբ: Այդպես էր նաև անցած դարի 20-ական թվականներին, երբ Կարմիր բանակի օգնությամբ ստեղծված Ադրբեջանին բռնակցվեց դաշտային և ինքնավարության կարգավիճակ ունեցող Ղարաբաղը: Այդ ժամանակվանից ի վեր քաջարի հայորդիները պայքար են մղել ընդդեմ Ադրբեջանի վարած խտրական քաղաքականության՝ իրենց անվտանգ ապագան տեսնելով միայն Հայաստանի կազմում:
Հիշենք դեռ կենդանության օրոք իր խիզախությամբ ու քաջությամբ լեգենդ դարձած Թևան Ստեփանյանին, որ կազմակերպված պայքար էր մղում ընդդեմ մուսավաթական Ադրբեջանի ու չդադարեց պայքարել նաև Կարմիր բանակի դեմ:
Ադրբեջանի կողմից տարվող խտրական քաղաքականությունը, որը դրսևորվում էր մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման արհեստական կասեցման, այն Ադրբեջանի հումքային ածանցյալի վերածելու, ԼՂԻՄ-ի հայաթափման նպատակով ժողովրդագրական գործընթացին ակտիվ միջամտության, հայկական կոթողների և մշակութային արժեքների ոչնչացման ու յուրացման փորձերի մեջ, պատճառ դարձավ, որ հայ բնակչությունը երբեք չհրաժարվի պատմական արդարության վերահաստատման և Ադրբեջանի կազմից մարզի դուրսբերմանը հասնելու մտքից: Պայքարն ընդունում էր զանազան ձևեր ու մեթոդներ, թեև ադրբեջանական կողմը փորձեր էր ձեռնարկում ճնշելու այն: 30-ական թվականներին մեղադրվելով ազգայնականության մեջ` բռնադատվեցին մարզի բազմաթիվ ղեկավարներ: ԽՍՀՄ կենտրոնական մարմինների առջև Լեռնային Ղարաբաղի հարցը հարուցելու փորձեր են ձեռնարկվել նաև 2-րդ համաշխարհայինի տարիներին: Ուշագրավ է 1937-1953թթ. Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Գրիգորի Հարությունովի կողմից Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին միացնելու կատարած փորձը: Նա ԽՍՀՄ ղեկավարությանը հասցեագրած դիմումում այդ խնդրի լուծումը պատճառաբանեց 1946-1947թթ. ծավալված հայրենադարձության քաղաքականության հետևանքով հայրենակիցներին տեղավորելու անհրաժեշտությամբ:
60-ական թվականներից սկսած? խրուշչովյան ՙձնհալից՚ հետո հասարակական կյանքի որոշակի ազատականացումը թույլ տվեց վերամիավորման շարժմանը նոր ձև հաղորդել, այն է? միութենական կուսակցական և պետական բարձրագույն մարմիններին ուղղված խնդրագրերի և դիմումների ստորագրահավաք: 1963թ. ՙԼեռնային Ղարաբաղը և հարակից բոլոր հայկական շրջանները Հայկական ԽՍՀ հետ վերամիավորելու կամ դրանք ՌԽՖՍՀ կազմում ընդգրկելու հարցի լուծման՚ խնդրանքով Նիկիտա Խրուշչովին հասցեագրված նամակը ստորագրեց մոտ 2,5 հազար մարդ? հիմնականում տեղի մտավորականության ներկայացուցիչներ: 1960-1965թթ. արցախահայության պայքարը բացահայտ բնույթ կրեց: Մարդկանց հիշողության մեջ այսօր էլ դեռ մնում է մարզի ավտոբազայի աշխատողների բողոքը. 350 հոգի նամակ հղեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմ` պահանջելով Լեռնային Ղարաբաղը վերամիավորել Խորհրդային Հայաստանին: Նամակում ծանրակշիռ փաստարկներ կային մարզի տնտեսության ծանր վիճակի, Ադրբեջանի ղեկավարների թշնամանքի և ազգային խտրականության մասին: Սա համարվեց ազգայնամոլություն, դաշնակցական գաղափարախոսության արտահայտություն: Շատ չուշացավ բողոքի հերթական ալիքը, որը պատմության մեջ մտավ ՙ13-ի նամակ՚ հայտնի անվանումով: 1965թ. ամռանը մարզի ղեկավար աշխատողներից 13 հոգի՝ Գրողների միության մարզային բաժանմունքի պատասխանատու քարտուղար Բագրատ Ուլուբաբյանի գլխավորությամբ, ընդարձակ նամակով դիմեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմ, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ և Մինիստրների խորհուրդ: Նրանք հանգամանալից նկարագրում էին մարզի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային անտանելի վիճակը 1921 թվականից ի վեր և միակ փրկությունը տեսնում էին մարզը Հայաստանին միացնելու մեջ: Սույն դիմումին հետևեցին համանման հղումներ Երևանից ու երկրի հայաբնակ տարբեր շրջաններից: Միայն Լեռնային Ղարաբաղից Կենտկոմին հասցեագրած դիմումների տակ ստորագրել էին 45 հազար աշխատավորներ: Կուսակցական գործող կարգի համաձայն` նամակը հետ ուղակվեց Բաքու՝ գործի էության ուսումնասիրման հրահանգով. ստորագրողների մեծ մասը զրկվեց աշխատանքից: Այդ 13-ից 4-ը՝ Բագրատ Ուլուբաբյան, Սերգեյ Շաքարյան, Լազար Գասպարյան, Գրիգոր Ստեփանյան, քաջություն ունեցան կրկին նամակով դիմել ԽՄԿԿ Կենտկոմ՝ գործը հենց Մոսկվայում քննարկելու խնդրանքով: Այս բոլորի շնորհիվ 1966թ. օգոստոսի 8-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարությունը հատուկ որոշմամբ Ադրբեջանի ու Հայաստանի այն ժամանակվա ղեկավարներին հանձնարարել էր համատեղ քննարկել հարցը և ԽՄԿԿ Կենտկոմ ներկայացնել իրենց առաջարկությունները:
Սակայն այս անգամ ևս հարցի հնարավոր լուծումը արգելակվեց Ադրբեջանի կողմից, որը աջակցություն էր ստանում ԽՍՀՄ ղեկավարության կազմի ազդեցիկ անձանցից: Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից հրահրվեցին ազգամիջյան ընդհարումներ: Դեռևս ավագ սերնդի հիշողության մեջ է դպոցական երեխայի` կտտանքների ենթարկելով տանջամահ անելու դեպքը և այդ հանցագործության մասնակիցների ձևական դատավարությունը, որն ուղղակի ծաղր էր հայ ժողովրդի հանդեպ, ինչի պատճառով վշտից խելագարված հարազատները վառեցին, այսպես կոչված, դատապարտյալներին: Այդ միջադեպի հրահրումն ամբողջությամբ մտնում էր Բաքվի մշակած քաղաքականության մեջ: Սկսվեցին ճնշումները, որի ընթացքում գնդակահարվեց ու բանտերում վերացվեց գրեթե 20 հայ, մոտ 10 հոգի անհայտ կորան, ավելի քան 150 մարդ բռնադատվեց: Ավելի քան երկու տարի տևած հետապնդումների հետևանքով Ղարաբաղից հեռացավ ավելի քան 100 ընտանիք, այդ թվում՝ նաև 4-ի նամակի հեղինակները (մնաց միայն Լազար Գասպարյանը, որը մի քանի տարի մնաց առանց աշխատանքի): Չնայած այդ դաժան ճնշումներին` 1960-ականների վերջերին,1970-ականների սկզբներին ղարաբաղյան հարցը կրկին հայտնվում է օրակարգում: Ի պաշտպանություն Արցախի ոտնահարված մշակութային արժեքների? իր ձայնը բարձրացրեց Արցախի քաջարի զավակ, մշակույթի մարզային վարչության պետ, մարզային խորհրդի պատգամավոր Ժան Անդրյանը: Բոլոր նրանք, ովքեր ճանաչում էին Ժան Անդրյանին, նշում են նրա փաստարկված, տրամաբանական, անառարկելի փաստերով հագեցած խոսքը, հռետորական որակները, անձի խարիզմատիկությունը: Նա կուսակցության ԼՂ մարզկոմի պլենումում (1971թ.) գաղափարախոսական հարցերի քննարկման շրջանակներում բարձրացրեց Ղազանչեցոց եկեղեցու վերականգնման հարցը, որն Ադրբեջանի մշակույթի նախարարությունը հանել էր Շուշի քաղաքի? պետության պահպանության ներքո գտնվող ճարտարապետական հուշարձանների ցուցակից, ու ինտերնացիոնալ դաստիարակության պատրվակով, տրամաբանական փաստարկներով կարողացավ Ղազանչեցոց եկեղեցին մտցնել պետության պահպանության ներքո գտնվող ճարտարապետական հուշարձանների ցուցակը:
Այդ հարցով 1971 թվականին մի քանի տասնյակ նշանավոր մտավորականներ? Մարտիրոս Սարյանը, Պարույր Սևակը, Գոհար Գասպարյանը… դիմեցին ՀԽՍՀ և ԽՍՀՄ ղեկավարությանը? տագնապով ընդգծելով այն անօրինությունների մասին, որ կատարվում էին ԼՂԻՄ-ում:
Զանգվածային ակտիվության նոր բռնկումը հնարավոր դարձավ 1977թ., երբ նախաձեռնվեց ԽՍՀՄ նոր սահմանադրության համաժողովրդական քննարկումը: Այդ շրջանակներում Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությունը և հայ հասարակության ներկայացուցիչներ ԼՂԻՄ քաղաքացիների, կոլեկտիվների և կազմակերպությունների?
ԽՄԿԿ ԿԿ-ին և ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդին ուղղված նամակներում ու դիմումներում կրկին ու կրկին բարձրացրին Լեռնային Ղարաբաղի` Հայաստանի հետ միավորվելու հարցը:
Գորբաչովյան վերակառուցումը հայ ժողովրդի կողմից ընկալվեց իբրև անցյալի սխալները շտկելու հնարավորություն: Ծնվեց այն հույսը, թե հիմնահարցը կարող է Ժողովրդավարական լուծում ստանալ: Սկսվեցին ստորագրահավաքները, հանրահավաքները, ցույցերը, ինչի արդյունքում մարզային խորհրդի նստաշրջանը 1988 թվականի փետրվարի 20-ին որոշում ընդունեց` դիմելու ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու և Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու հարցով Ադրբեջանական ԽՍՀ և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդների առջև միջնորդելու մասին:
Պատմության այս ժամանակագրությունը, կարծում եմ, քաջ ծանոթ է Բաքվի ղեկավարությանը, որը պետք է հաշտվի այն մտքի հետ, որ եթե այն տոտալիտար համակարգի դաժան տարիներին արցախահայությունը երբեք չի դադարեցրել իր կենսական պայքարը, ապա անհնար է ենթարկեցնել պատերազմը հաղթանակած ժողովրդին: