ԳՐԱԿԱՆ ՎԱՍՏԱԿԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳՎԱԾ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ
Անահիտ ԱԹԱՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների թեկնածու,
ԱրՊՀ պրոֆեսոր
Սփյուռքահայ արձակը բոլոր ժամանակներում պահեց և այսօր էլ պահում է իր գերխնդիրը՝ տարագիր հայության ճակատագրի հարցը՝ իր ենթահարցերով. կորսված հայրենիք, սպիտակ ջարդ, համահավաքի երազ, հոգս ու տառապանք, մարդկային ապրումներ, որոնք մշտապես գրականության նյութն են ու բովանդակությունը։ Հայրենիքից հեռու ստեղծված գրականությունն ամբողջական հայ գրականության մի մասն է՝ անկախ աշխարհագրական հեռավորությունից և լեզվական տարբեր իրողություններից։ Տաղանդավոր հայ գրողի երկը, որտեղ էլ նրա հեղինակը ստեղծագործի, մայր գրականության սեփականությունն է, քանի որ ազգային արժեք է։
Գրասեղանիս է վերջերս հրատարակված մի գիրք՝ սփյուռքահայ գրող Պ. Հաճյանի կյանքի ու գործունեության մասին։ Հեղինակ, ով ասպարեզ է իջել 20-րդ դարի 2-րդ կեսին, և ում գրական ժառանգությունը որոշակի դեր ունի անցյալ դարասկզբի Սփյուռքի գրական բազմաշերտ ճանապարհներին։
Նախկին ուսանողուհուս տքնանքի արդյունքն է նրա առաջին գրականագիտական ժողովածուն, որի գիտական խմբագիրը բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, սփյուռքահայ գիտության նվիրյալ Ս. Դանիելյանն է, գրախոսը՝ բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ գիտության վաստակավոր գործիչ Ս. Մուրադյանը։ Հայտնի գրականագետների ծանրակշիռ կարծիքներից հետո, թերևս, դժվար է որևէ խոսք ասել գրքի մասին, սակայն Ն. Դավթյանի գրականագիտական անուրանալի ձիրքը, հստակ շարադրանքը, հպարտանալու և ավագ գործընկերոջ իրավունքը ստիպեց գրիչ վերցնել և որոշակի խոսք ասել երիտասարդ գրականագետի հետաքրքիր ուսումնասիրության մասին։
Պ. Հաճյանի մասին մեր գրականագիտությունը որոշակի խոսք ասել է, ուսումնասիրողները տարբեր տեսանկյունից գնահատել են նրա վաստակը, սակայն Ն. Դավթյանի գիրքն առաջին ամբողջական, համակարգված խոսքն է Հաճյան գրողի, նշանավոր մտավորականի, հայրենասեր մարդու գրական-գեղարվեստական վաստակի մասին։ Բավականին և՜ բարդ, և՜ նուրբ խնդիրներ արծարծող այս գիրքը բացահայտում է հայապահպանության գործընթացում սփյուռքահայ նշանավոր գործչի կենսակերպի պատմաճանաչողական, արդիական նշանակությունը։
Երիտասարդ գրականագետի ծանրակշիռ խոսքը՝ դարասկզբի և անցյալ դարավերջի գրականության հիմնախնդիրների համապատկերում Պ. Հաճյանի վաստակի մասին, հպարտության զգացումով է լցնում ավագ սերնդի հոգին, մանավանդ որ, Ս. Մուրադյանի հավաստմամբ, Ն. Դավթյանը ՙգրական գրագիտության հետ միասին դրսևորել է ազգային-քաղաքական մտածողության հասունություն՚։
Գրականագիտական հասուն մոտեցումը Ն. Դավթյանին ուղղորդել է Հաճյան գրողին ու գեղագետին բացահայտել նախորդների և սերնդակիցների հետ գրական աղերսներում, կարոտի ու նահանջի գրականության, հայրենադարձության համապատկերներում։
Ամենաարժեքավորը աշխատության մեջ, թերևս, Ն. Դավթյանի՝ գրականագիտական ասելիքի վստահ, անվարան, աներկբա շարադրանքն է, որը վկայում է նրա կուռ մտածողության, հաստատուն աշխարհայացքի, երևույթները ճիշտ ընկալելու բազմաձիրք ունակության մասին, որից էլ աշխատանքը շահել է։ Թերի կլիներ սփյուռքահայ գրականության պատմությունը՝ առանց Պ. Հաճյանի ստեղծագործության մեկնաբանության, առանց ավագ սերնդի ներկայացուցիչների մեջ նրա տիպականության ընդգծման, առանց հատկապես նրա գիտամանկավարժական գործունեության բացահայտման։ Գրքի հաջողության գաղտնիքներից մեկն էլ հեղինակի աշխարհայացքային ճիշտ կողմնորոշումն է, մանավանդ որ դժվար է այսօր քանդել բազմաթիվ խճճված հարցերի թնջուկը՝ կապված հայրենիքում ապրող և հայրենի եզերքի կարոտով տոչորվող գրողների միջև ծառացած խնդիրների հետ։ Դժվար է ձերբազատվել կոմունիստական, խորհրդային գաղափարախոսության ազդեցությունից (աղբյուրները հսկայական են), սակայն Ն. Դավթյանը հմտորեն ջոկում-զանազանում է կարևորը, մնայունը, սփյուռքյան իրականության համար բնորոշը, որսում է, կարևորում սփյուռքի մարդու գոյատևման ճիչը։ Հետաքրքիր է այն փաստը, որ Պ. Հաճյանը միջին դասարանների հայերենի ձևաբանության ուսուցմանը հատկացնում է առնվազն 3 տարի՝ նկատի ունենալով լեզվի ուսուցումից բխող յուրացման դժվարությունը՝ կապված տարածաշրջանային հանգամանքների հետ։ Հայեցի դաստիարակությանը նպաստող երկեր են ցածր դասարանների համար գրված ՙՍոնիա, հայերեն գիտե՞ս՚ խորագրով մայրենիի դասագրքերը, ՙՊզտիկ լեզու, զուարթ լեզու՚ շարքը։ Ն. Դավթյանը քննում է ՙՀայ մտքի մշակները՚ երկհատոր աշխատությունը, մեկնաբանում 2 հատորների հայեցակետերը՝ որպես հայ մշակույթի և մտավոր կյանքի բացահայտումներ։
Քննության է առնվում Հաճյանի վաստակը՝ նաև որպես պատմության տեսաբան։ Այստեղ երևում է քաղաքագետ Հաճյանը, ով իր վրդովմունքն է արտահայտում հայ անխոհեմ և անմիաբան քաղաքական կուսակցությունների և նրանց կարճատես պարագլուխների հանդեպ։ Ն. Դավթյանի սթափ հայացքի տակ մեկնաբանված է Հաճյանի գաղափարական ուղղվածությունը՝ կապված նաև գերտերությունների նկրտումների դատապարտման հետ։
Փոքր արձակի քննության հետաքրքիր օրինակ է ՙՀրամմեցե՜ք, պարոններ՚ պատմվածաշարը՝ որպես գեղարվեստական տարեգրության նախափորձ, որ հեղինակը ոչ միայն գործողությունների ընթացքին հետևող է, այլև անմիջապես իր դատումներով ու ենթադրություններով կյանքը հետազոտող։
Հետաքրքիր զուգահեռներով է Ն. Դավթյանը քննում Հաճյանի հերոսների ճակատագիրը։ Հոգեբանական արձակի ներկայացուցիչ հեղինակի կերպարները խորասուզված են աշխարհաքաղաքական երևույթների և ներգաղթի հակադրության մեջ։ Մի շարք բացահայտումների համապատկերում մեկնաբանվում է Պ. Հաճյանի աշխարհը՝ կապված ներգաղթի ողբերգական ընթացքի հետ։ Դիպուկ ու տեղին զուգահեռներով հեղինակը բացահայտում է սեփական ՙմեր հայրենիքը՚ գտնելու փնտրտուքը, այդ փնտրտուքի մեջ երազների բախումը։ Հետաքրքիր է Հաճյանի ՙԱնդրանիկ Փաշա Հայաստան գնաց՚ պատմվածքի վերլուծությունը, որը տարվում է Մ. Գալշոյանի ՙՄամփրե արքայի՚ հետ զուգահեռով։
Պ. Հաճյանի երկերի ժանրային նկարագիրը Ն. Դավթյանը բացահայտում է գրականության տեսության համապատկերում՝ ընդգծելով հեղինակի հայրենասիրության դասերը պատմվածքի ակնարկի, հեքիաթի ժանրերում։
Որոշակի վստահ կեցվածք ունի երիատասարդ գրականագետը՝ ազգային ինքնության կորստյան տագնապի հիմնախնդրի քննությանը վերաբերող հատվածներում։ Ն. Դավթյանը եզրակացնում է, որ շահնուրյան նահանջի արձագանքը տարբեր ղողանջներով որդեգրում է ուսուցիչ Հաճյանը՝ ամեն օր առնչվելով այդ իրողությանը, շարունակաբար մաքառելով լեզվի նահանջի դեմ։
Հիրավի, Ն. Դավթյանի կողմից Հաճյան գրողն ու գեղագետը բացահայտված են նախորդների ու սերնդակիցների հետ գրական աղերսներում, կարոտի և նահանջի գրականության, հայրենադարձության համապատկերում։
Կանաչ ճանապարհ սկսնակ գրականագետին։ Համոզված եմ, որ գիրքն, անտարակույս, կհամալրի սփյուռքահայ հեղինակներին վերաբերող գրականագիտական աշխատությունների ցանկը և կհետաքրքրի սփյուռքահայ գրականության ուսումնասիրությամբ զբաղվող գրականագետներին և բանասիրական ֆակուլտետի ուսանողներին։