ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ ՎԵՐԱՄԻԱՎՈՐՎԵԼՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂՈՒՄ
Սեմյոն ԲԱԲԱՅԱՆ
1987-1991թթ. պատմության էջերը
Որպես նախաբան
1984թ. մայիսի 28-ին ԽՍՀՄ տրակտորային և գյուղատնտեսական մեքենաշինության նախարարության հրամանով, Լեռնային Ղարաբաղի մարզկոմի հետ համաձայնեցված, ինձ նշանակեցին Ստեփանակերտ մարզկենտրոնում կառուցվող գյուղատնտեսական մեքենաների` նույն նախարարությանը ենթարկվող գործարանի տնօրեն։ Նախքան այդ պաշտոնում նշանակվելը բազմիցս ճանաչողական այցեր էի կատարել Երևանից Ստեփանակերտ, հանդիպել դպրոցական և ուսանողական ընկերներիս, բարեկամներիս հետ, այցելել շինհարթակներ, որոնք, մեղմ ասած, հաճելի տպավորություն չէին թողնում։ Այդպես շարունակվեց երկու տարի։
Ինձ համար այդքան էլ հեշտ չէր թողնել Մետաղահատ հաստոցների փորձարարական գիտահետազոտական ինստիտուտի (ՄՀՓԻ) Անդրկովկասյան մասնաճյուղում իմ ունեցած հետաքրքիր աշխատանքը` կապված կարևոր դետալների մշակման համար ժամանակակից սարքավորումների ստեղծման հետ, մի կոլեկտիվում, որի հետ ինձ կապում էին ստեղծագործական արդյունաբերական գործունեությունն ու մինչ օրս պահպանվող ջերմ, ընկերական հարաբերությունները։ Բայց, ինչպես սովորաբար պատահում է նման անորոշ իրավիճակներում, պատահական մի հանդիպում վճռորոշ դեր ունեցավ ինձ համար։ Իր հանքային ջրերով ու կլիմայական հրաշալի պայմաններով հայտնի ՙԱրզնի՚ առողջարանում բուժման և հանգստի համար ինձ տոմս էին հատկացրել։
Առողջարանում հանգստացողները երեկոներն անց էին կացնում ճեմասրահում` հեռուստացույցի առաջ, ծուլորեն տպավորություններ փոխանակելով կամ նարդի խաղալով։ Նրանց մեջ առանձնանում էր ճերմակահեր մի տղամարդ, որին, սակայն, չէր կարելի տարեց համարել: Բարձրահասակ, արտահայտիչ դեմքով ու խորաթափանց հայացքով այս մարդը խոսում էր Ղարաբաղի բարբառով, բարձր ձայնով ու բավականին սուր արտահայտություններ օգտագործելով։ Ես աշխատում էի խույս տալ երեկոյան այդ հավաքներից՝ զբոսնելով առողջարանի շրջակայքում ու մաքուր օդ շնչելով։ Բայց ամեն անգամ ճաշարանում կամ պրոցեդուրաների ընդունման վայրերում հանդիպելիս նա բարևում էր և այնպես էր նայում ինձ, կարծես զրույցի էր հրավիրում։ Մի կիրակի օր, այնուամենայնիվ, նրա բարևին սովորականի պես չոր չպատասխանեցի, այլ ավելի բարեհամբույր` ղարաբաղյան բարբառով։ Զրուցակիցս, իր կոպտությամբ հանդերձ, պարզվեց, այնքան հաճելի ու մարդամոտ անձնավորություն էր, որ առաջին իսկ հանդիպման վերջում, որը տևեց մոտ մեկ ժամ, միմյանց մասին գրեթե ամեն ինչ գիտեինք։ Մեր հանդիպումները շարունակվեցին, բայց ես ավելի շատ լսողի դերում էի՝ ժամանակ առ ժամանակ փորձելով մասնակցել զրույցին։ Ինչպես հիմա հիշում եմ նրա բոլոր կշտամբանքները` անշնորհակալ ղարաբաղցիների հասցեին, ովքեր, հասնելով մասնագիտական ինչ-որ բարձունքի, ունենալով գիտական աստիճաններ ու կոչումներ, կուտակելով փորձ, շարունակում էին իրենց աշխատանքով անմնացորդ ծառայել օտար երկրի, չմտածելով իրենց հայրենիքի մասին, մոռանալով Ղարաբաղը։ Նրա ասածներն ինձ համար նորություն չէին, բայց հոգու խորքից բխող այդ բառերի մեջ այնքա՛ն վիրավորանք ու ցավ կար հայրենիքի համար, որին նա, երևում էր, անհունորեն սիրում ու նվիրված էր, որ դրանք գիտակցությանս մեջ խորը հետք թողեցին։
Ես ընդհատեցի հանգիստս, վերադարձա Երևան և, ընտանիքիս հետ խորհրդակցվելով, վերջնականապես համաձայնվեցի Ստեփանակերտ տեղափոխվել։ Մինչև ընտանիքիս տեղափոխվելը, ժամանակ շահելու նպատակով, մի քանի անգամ Ստեփանակերտ եկա՝ կապված մի հարցի հետ, որը, իմ կարծիքով, կառուցվող գործարանի համար սկզբունքային նշանակություն ուներ:
Շեղվելով թեմայից, անհրաժեշտ համարեցի տեխնիկական որոշ մանրամասներ ներկայացնել, առանց որի դժվար կլիներ պատկերացնել` ինչպես կդասավորվեր մարզի միակ մեքենաշինական գործարանի ճակատագիրը, որտեղ հետագայում հնարավոր կլիներ իրականացնել ծանր մարտական տեխնիկայի ու այլ սարքերի կապիտալ վերանորոգում:
Վերը նշված հարցի էությունը կայանում էր նրանում, որ իր մասնագիտական ուղղվածությամբ գործարանը պետք է թողարկեր խաղողի այգիների մշակման համար մեքենաներ ու տարբեր մեխանիզմներ, առաջին հերթին՝ գութաններ։ Սրանք մեծածավալ, մետաղատար գործիքներ էին, որոնց արտադրության համար ծանր մամլիչներ էին օգտագործվում։ Համապատասխանաբար այն արտադրամասերը, որտեղ հավաքվում էին նման սարքավորումները, պետք է 14մ¬ից ավելի բարձրություն ունենային և հագեցած լինեին համեմատաբար հզոր վերամբարձ մեխանիզմներով։ Գործարանի նախագծով նման տարածք նախատեսված չէր, քանի որ նախկինում այստեղ գործում էին մինչև 10մ բարձրություն ունեցող արտադրամասեր` նախատեսված թԸի-51 տիպի ավտոմեքենաների կապիտալ վերանորոգման համար։ Մի խոսքով, անհրաժեշտություն կար վերանայելու նախագիծը, ինչը կհետաձգեր առանց այդ էլ ձգձգված շինարարությունների ցուցակում հայտնված գործարանի շահագործումն ու կհարուցեր նախարարության դժգոհությունը։ Ստեղծված իրավիճակից ելք գտնելու համար կուսակցության մարզկոմն իմ խնդրանքով Վոլգոգրադից նախագծող վարպետներ հրավիրեց և կազմակերպեց խորհրդակցություն, որի ժամանակ ստիպված էինք մասնագետներին երկար համոզել վերանայելու գործարանի նախագիծը։ Արդյունքում որոշում ընդունվեց կենտրոնացնել բոլոր առկա ռեսուրսներն աշխատանքներն ավարտելու և գործարանը շահագործման հանձնելու համար, ինչպես նաև սկսել դարբնոցամամլիչ արտադրամասի նախագծումն ու հետագա շինարարությունը։
Նախարարության և կուսակցության մարզկոմի աջակցությամբ հաջորդ յոթ ամիսների լարված աշխատանքը թույլ տվեց նախանշված ծրագիրն ավարտին հասցնել ժամանակից շուտ։ Բարդ օբյեկտների համալրման և գործարկման աշխատանքներում մեծ օժանդակություն ցուցաբերեցին Երևանի ՙՆաիրիտ՚ գիտաարտադրական միավորման կոլեկտիվը և ՄՀՓԻ Անդրկովկասի մասնաճյուղի մասնագետները։ Արդյունքում 1984թ. դեկտեմբերի 20-ին նախարարի հրամանով գործարանը կառուցվող օբյեկտների շարքից անցնում է գործող ձեռնարկությունների շարքը, ինչն այն ժամանակ զգալիորեն բարելավում էր նյութատեխնիկական մատակարարումը և, ամենակարևորը՝ թույլ էր տալիս սկսել կադրեր ընտրելու և պատրաստելու աշխատանքը՝ համալրելով աշխատողների քանակը։ Իր հերթին, երիտասարդ լրացուցիչ կադրերի հոսքը թափ հաղորդեց շինմոնտաժային աշխատանքներին, քանի որ մինչև գործարանի հաստիքացուցակում ընդգրկվելն ապագա աշխատողն ըստ պայմանագրի պետք է հավելյալ աշխատեր ձեռնարկության շինարարությունում։
Լավ հիշում եմ նախարարության առաջին կոլեգիան, որին ներկա էի գործարանի` շահագործման հանձնվելու կապակցությամբ։ Նիստը վարում էր նախարար Ալ. Եժևսկին, ով, շնորհավորելով կոլեկտիվին, շնորհակալություն հայտնեց ինձ և կարգադրեց խրախուսանքի կարգով ՙԺիգուլի՚ մակնիշի ավտոմեքենա հատկացնել, իսկ գործարանի շինարարությունը վերահսկող փոխնախարար Մ.Ս. Մալինինը, դիմելով նախարարին, առաջարկեց միանգամից հատկացնել թԸի-24 մակնիշի ավտոմեքենա, ինչին նախարարը դեմ չէր։ Զանգեցի Ստեփանակերտ և կնոջս հայտնեցի ուրախ լուրը. առաջին անգամ մեր ընտանիքի համար սեփական մեքենա ունենալու հնարավորություն ստեղծվեց: Բայց մեր ուրախությունը երկար չտևեց։ Մի ՙգեղեցիկ՚ օր ինձ կանչեցին կուսակցության մարզկոմ և ծանոթացրին Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի կարգադրությանը, համաձայն որի ձեռնարկությունների ղեկավարներին, որպես կանոն` կուսակցականներին, չէր թույլատրվում անձնական օգտագործման մեքենա ձեռք բերել։ Որոշումը խախտողները հեռացվում էին ԽՄԿԿ շարքերից և, որպես հետևանք, ազատվում զբաղեցրած պաշտոնից։ Բնականաբար, նման հեռանկարն ինձ ձեռնտու չէր, և ստիպված էի ավելի ուշ կոլեկտիվի ընդհանուր ժողովին մեքենան հատկացնել առաջատար խառատ¬բանվոր Էդվարդ Խաչատրյանին։ Այդպիսի ժամանակներ էին։
Նույն այդ շրջանում շարունակվում էր ձևավորվել գործող ձեռնարկության կոլեկտիվը։ Գործարանի գլխավոր ինժեներ նշանակվեց Վալերի Խորենի Բազիյանը, արտադրամասի պետ՝ Միխայիլ Դադամյանը, գլխավոր տեխնոլոգ՝ Ալյոշա Ներսիսյանը, գլխավոր կոնստրուկտոր` Սամվել Ներսեսյանը, գլխավոր էներգետիկ` Վալերի Առուստամյանը, արտադրամասի վարպետներ` Մարտիկ Հայրապետյանը և Աշոտ Սահակյանը, նյութատեխնիկական մատակարարման ծառայությունը ղեկավարում էր փոխտնօրեն Վալերի Բարսեղյանը։ Կապիտալ շինարարությամբ զբաղվում էին բաժնի պետ Վլադիմիր Աղասարյանը և վարպետ Արտուր Ղազարյանը: Համալրվեց և բանվորական կոլեկտիվը։
Այստեղ հարկ է նշել, որ Տրակտորային և գյուղատնտեսական տեխնիկայի մեքենաշինության նախարարությունը, ինչպես և կուսակցության մարզկոմը, մեծ ուշադրություն էին դարձնում գործարանի շինարարությանը, քանի որ շինարարության ավարտից և ձեռնարկության՝ ամբողջ հզորությամբ աշխատանքի անցնելուց հետո այն պետք է դառնար խաղողի այգիների լրիվ մշակման, այդ թվում և խաղողաքաղի համար անհրաժեշտ կոմբայնների սարքավորումներ արտադրող` ԽՍՀՄ¬ում առաջատար գործարանը։
Գործարանի զարգացման գլխավոր նախագիծը, արտադրական հարթակներ ստեղծելուց բացի, նախատեսում էր բոլոր հարմարություններով (ներառյալ տաք ջրի մատակարարում) բնակարանների, ինչպես նաև մանկապարտեզի ու դպրոցի շինարարություն։ Արդեն սկսած 1985թ. գործարանի աշխատողներն ապահովվում էին նոր շենքերում բարեկարգ բնակարաններով։ Ընդհանուր առմամբ, մինչև 1988թ. հատկացվել էր 85 բնակարան, ինչը հազվադեպ երևույթ էր Ստեփանակերտի համար՝ Ադրբեջանի կառավարության կողմից ծրագրված` բնակարանաշինության իր ցածր ցուցանիշներով։ Կենտրոնից կառավարվող գործարանը, որտեղ բնակարան ստանալու համար գրեթե հերթ չկար, բացառություն էր, ու նրա շինարարությունը նպաստում էր, որ երիտասարդ կադրերը մարզից չհեռանան։
Ասվածից հետևում է, որ գործարանի զարգացման հեռանկարները հստակ նախանշված էին նախարարության կողմից, և կուսակցության մարզկոմն աջակցում էր դրանց իրականացմանը։ Նման իրավիճակը կոլեկտիվին ու գործարանի ղեկավարությանը վստահություն էր ներշնչում վաղվա հանդեպ և դրականորեն ազդում աշխատանքում հաջողությունների հասնելու վրա։
Իրական կյանքը, սակայն, իր սրբագրումները մտցրեց։
(շարունակելի)