ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ ՎԵՐԱՄԻԱՎՈՐՎԵԼՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂՈՒՄ
Սեմյոն ԲԱԲԱՅԱՆ
1987-1991թթ. պատմության էջերը
(Սկիզբը՝ ՙԱԱ՚-ի թիվ 110-ում)
Ավելի քան 30 տարի է անցել այն օրվանից, երբ 1988թ. փետրվարի 28-ին ԼՂԻՄ մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանն իր պատմական որոշմամբ դիմեց Ադրբեջանական և Հայկական ԽՍՀ-ների Գերագույն խորհուրդներին՝ Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանի կազմից Հայաստանի կազմ փոխանցելու մասին միջնորդությամբ։
Նստաշրջանից առաջ Հայաաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման Շարժումն անկանոն բնույթ էր կրում՝ սահմանափակվելով հիմնականում մտավորականության խաղաղ ելույթներով, ովքեր անպատասխան նամակներ էին ուղարկում Մոսկվա, և պատվիրակություններով, որոնց անդամների հետ լավագույն դեպքում հանդիպում էին Կենտրոնի երկրորդական ներկայացուցիչները։ 1987թ. և 1988թ. սկզբին մամուլում հակահայկական ելույթներն ու ադրբեջանական ազգայնականների գործողություններն ակտիվացան, ինչը վրդովմունքի մեծ ալիք հարուցեց Հայաստանում և հատկապես Լեռնային Ղարաբաղում: Ստեփանակերտի բոլոր ձեռնարկություններում, իսկ հետագայում և մարզի շրջաններում անց էին կացվում կոլեկտիվների ժողովներ, որոնց ժամանակ հնչում էին Հայաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման կոչեր։ Այժմ արդեն քաղկոմի մակարդակով կոլեկտիվների պահանջով Մ. Գորբաչովին ուղարկվեց հեռագիր՝ խնդրանքով, որ մարզ ուղարկվի հեղինակավոր հանձնաժողով, որը տեղում կծանոթանա ստեղծված բարդ իրավիճակին։
1988թ. փետրվարի 12-ին Ստեփանակերտում գումարվեց ձեռնարկությունների տնօրենների, կուսկազմակերպությունների քարտուղարների ու արհմիությունների ղեկավարների ժողով, որի ժամանակ Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի պատասխանատու աշխատակիցները՝ երկրորդ քարտուղար Վ. Կոնովալովի ղեկավարությամբ ու կուսակցության մարզկոմի առաջին քարտուղար Բ. Կևորկովի աջակցությամբ, բացեիբաց սպառնում էին ձերբակալել ու ֆիզիկապես ոչնչացնել ՙմի խումբ հայ ծայրահեղականներին՚։ Ժողովի վրդովված մասնակիցներն սկսեցին լքել դահլիճը, և ժողովը խափանվեց։ Հաջորդ օրը Ստեփանակերտի Լենինի (այժմ` Վերածննդի) հրապարակում կազմակերպվեց առաջին բազմահազարանոց հանրահավաքը, և հայտարարվեց համընդհանուր գործադուլ։ Այս գործողություններն իշխանություններին խանգարում էին ձերբակալել Շարժման առաջնորդներին։
Հանրահավաքի բոլոր ելույթներում հնչում էր միևնույն պահանջը՝ մարզը վերամիավորել Հայաստանի հետ։ Այստեղ էլ առաջին անգամ առաջարկվեց այս հարցով Մարզխորհրդի ժողպատգամավորների արտահերթ նստաշրջան անցկացնել։ Մարզխորհրդի նստաշրջանի անցկացման անհրաժեշտությունը հաստատեցին Մոսկվայի հայ համայնքի և Երևանի առաջատար իրավաբանները, ինչից հետո Շարժման ակտիվիստները շտապ սկսեցին նստաշրջանի գումարման հետ կապված աշխատանքները՝ հակառակ մարզկոմի և մարզխորհրդի ղեկավարության ուժեղ հակազդեցությանը։ Բայց 1988թ. փետրվարի կեսին Շարժման ակտիվիստները, որոնց շարքերը նկատելիորեն համալրվել էին Ստեփանակերտի և մարզի ձեռնարկությունների առաջատար կոլեկտիվների հաշվին, կարողացան երկու օրվա ընթացքում կազմակերպել արտահերթ նստաշրջանի անցկացման հետ կապված` Մարզխորհրդի պատգամավորների մեկ երրորդ մասի հարցումը և գործկոմին հարկադրեցին համապատասխան որոշում կայացնել։
Ղարաբաղյան շարժման այս առաջին հաջողությունը խափանեց Կենտրոնի և ադրբեջանական ազգայնականների ծրագրերը, որոնք, ամեն ջանք գործադրելով, փորձում էին ճնշել Լեռնային Ղարաբաղում հնչող ելույթներն ու ձախողել Մարզխորհրդի նստաշրջանի անցկացումը։ Նստաշրջանի նախօրեին հարևան շրջաններից ոստիկանության լրացուցիչ ուժեր մտցվեցին մարզ, Ստեփանակերտ ժամանեցին Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Ք. Բագիրովը և ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարոզչության բաժնի տեսուչ Վ. Յաշինը, ովքեր կուսակցության մարզկոմի և մարզխորհրդի ղեկավարության մասնակցությամբ փորձում էին ստիպել հրաժարվել նստաշրջան անցկացնելու գաղափարից՝ սպառնալով ձերբակալել գործկոմի առանձին անդամների ու պատգամավորների։ Նստաշրջանի օրը մարզի բոլոր ճանապարհներն արգելափակված էին, ինչը թույլ չէր տալիս, որ պատգամավորները շրջաններից ժամանեն քաղաք։ Եվ միայն Շարժման առաջնորդների առանձին ակտիվիստների վճռական գործողությունների շնորհիվ երեկոյան ժամը 8-ին մոտ հաջողվեց հաղթահարել բոլոր խոչընդոտներն ու սկսել նստաշրջանը։
Նստաշրջանի` միաձայն ընդունված որոշումներն առաջին փաստաթղթերն էին, որոնցում Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը հստակ հայտարարեց Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից դուրս գալու և Մայր Հայաստանի հետ վերամիավորվելու իր ցանկության մասին։ Այս փաստաթղթի ծնունդն իրենով նշանավորում էր Հայաստանի հետ վերամիավորվելու շարժման վերջնական փուլը Լեռնային Ղարաբաղում, Շարժում, որ դարձավ համաժողովրդական՝ ազգային-ազատագրական պայքարին բնորոշ տարրերով։ Փաստաթղթի կարևորությունը հաստատում է Կենտրոնի ակնթարթային արձագանքն այս որոշմանը. նստաշրջանի հենց հաջորդ օրը ԽՄԿԿ Կենտկոմն ընդունեց հրամանագիր՝ ՙԼեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին՚, որտեղ դատապարտեց ՙմի խումբ ծայրահեղականների՚ գործողություններն ու հավաստիացրեց, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցն ազգային մյուս խնդիրների հետ կքննարկվի ԽՄԿԿ Կենտկոմի հատուկ պլենումի ժամանակ։ Հարցը քննարկելու համար արդեն Կենտրոնից մարզ ժամանեցին ԽՍՀՄ ղեկավարության` այն ժամանակի համար բավականին բարձր պաշտոններ զբաղեցնող ներկայացուցիչներ՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Ռազումովսկին և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության փոխնախագահ Պ. Դեմիչևը։ Շարժման մասնակիցները բազմահազարանոց հանրահավաքին, իսկ նույն օրվա երեկոյան՝ մարզային ակտիվում, որտեղ ելույթ ունեցան Գ. Ռազումովսկին ու Պ. Դեմիչևը, չընդունեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմի 1988թ. փետրվարի 21-ի որոշումը՝ հաստատելով Հայաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման իրենց պահանջը։ Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակը շտկելու՝ Կենտրոնի առաջին փորձը ձախողվեց։ Հանրահավաքներն ու գործադուլները շարունակվում էին։ Եվ այդ ժամանակ ադրբեջանական ծայրահեղականներն սկսեցին ուժային միջոցներ ձեռնարկել ՙանպատկառ հայերին՚ սանձելու համար։ Այդ օրերին ադրբեջանական Աղդամ քաղաքից բազմահազարանոց ամբոխը հարձակվեց Ասկերանի վրա, ավերեց նավթաբազան և որոշ շինություններ։ Ավազակներին իրենց վճռական գործողություններով ցրեցին մի խումբ բնակիչներ՝ շրջանի ղեկավարության գլխավորությամբ։ Հայազգի խաղաղ բնակչության վրա հաջորդ հարձակումը կազմակերպվեց Կիրովաբադում։ Պատսպարվելով եկեղեցու տարածքում, հայ բնակիչներն այնտեղ պաշտպանվեցին եկեղեցու քահանա Տեր Սահակի գլխավորությամբ։
Նստաշրջանին հաջորդած այս ՙպատասխան գործողությունների՚ վերջում ադրբեջանական ազգայնականները փետրվարի 27-ին կազմակերպեցին հայերի ցեղասպանությունը Սումգայիթ քաղաքում։ Երեք օր շարունակ գազազած բարբարոսները բռնություն էին գործադրում, ողջ-ողջ վառում, բարձրահարկ շենքերից նետում ու ծեծկռտուքի էին ենթարկում ազգությամբ հայերին՝ չխնայելով ծերերին ու երեխաներին։ Եվ սա տեղի էր ունենում այս ամենին լուռ հետևող ոստիկանության աչքի առաջ՝ տեղական ու հանրապետական իշխանությունների համաձայնությամբ։ Այս դեպքերի սկզբում Կենտրոնը լռում էր՝ ավելի ուշ իր դիրքորոշումն արդարացնելով տեղեկատվության բացակայությամբ։ Կենտրոնական իշխանությունների նման պասիվությունը, որն իր ձեռքի տակ ուներ Ազգային անվտանգության կոմիտե՝ իր բազմաթիվ գործակալներով, մեղմ ասած, զարմանք էր հարուցում։
Ինքներդ դատեք. ընդամենը մեկ՝ կիրակի օրվա ընթացքում՝ փետրվարի 21-ին, հնարավոր եղավ ԼՂԻՄ մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանի մասին տեղեկություն ստանալ, այս հարցը քննարկել և ԽՄԿԿ Կենտկոմի որոշում կայացնել, մարզ գործուղել ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարին և Գերագույն խորհրդի նախագահության փոխնախագահին։ Իսկ ահա հանրապետական նշանակության արդյունաբերական քաղաքում ազգային հողի վրա կատարված սպանություններով ուղեկցվող դեպքերի մասին տեղեկություն ստանալու և համապատասխան միջոցներ ձեռնարկելու համար պահանջվեց երեք օր։ Ադրբեջանական ազգայնականների հակաօրինական գործողությունները հարուցեցին ԽՍՀՄ¬ի և արտերկրի հանրության վրդովմունքը: Լեռնային Ղարաբաղին հարակից ադրբեջանական շրջաններում վախվորած սպասում էին պատասխան միջոցների։ Հատկապես Աղդամի բնակչության մոտ ՙճամպրուկային տրամադրություն՚ էր։
Շարժման մասնակիցները հույս ունեին, որ Կենտրոնը, հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակը, վճռական գործողություններ կձեռնարկի ղարաբաղյան հիմնախնդիրը լուծելու համար։ Սակայն ժամանակը գնում էր, իսկ իշխանությունները սահմանափակվեցին միայն նրանով, որ Ստեփանակերտ ուղարկեցին դարձյալ Պ.Դեմիչևին, ով հանրահավաքին փորձում էր հանգստացնել ցուցարարներին՝ հաղորդելով, որ Մ.Գորբաչովը ԽՄԿԿ Կենտկոմին հանձնարարել է զբաղվել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրով։ Շարժման մասնակիցները չընդունեցին այս հայտարարությունը և շարունակեցին գործադուլը՝ այժմ արդեն չլքելով հրապարակն անգամ գիշերը։
Այսպես սկսվեց Շարժման դիմակայությունը Կենտրոնին, որը շարունակվեց մինչև 1991թ. ամառ։ Կենտրոնի և ադրբեջանական իշխանությունների` բռնությամբ ու ձերբակալություններով ուղեկցվող բոլոր սադրիչ գործողություններին, որոնք ավելի հաճախակի դարձան 1988թ. սեպտեմբերին մարզում արտակարգ դրություն մտցնելուց հետո, ղարաբաղցիները պատասխանում էին շարունակական (փոքր ընդմիջումներով) գործադուլներով, հանրահավաքներով ու ակտիվ ելույթներով։
1988թ. փետրվարի վերջին, երբ Բորիս Կևորկովը պաշտոնաթող եղավ, և կուսակցության մարզկոմի առաջին քարտուղար ընտրվեց Հենրիխ Անդրեևիչ Պողոսյանը, Շարժմանն արդեն սկսեցին բացեիբաց մասնակցել մարզային, ինչպես նաև շրջանային կուսակցական, խորհրդային ու արհմիութենական մարմինների աշխատակիցները։ Շարժումը ձեռք բերեց համաժողովրդական բնույթ, և դեպի հաղթանակ տանող ճանապարհին սա նրա տարբերակիչ առանձնահատկությունն էր։ Շարժման գործողությունները կառավարելու և համակարգելու համար մարտի 2-ի լույս գիշերը ժողովուրդը հանրահավաքի ժամանակ ընտրեց ղեկավար մարմին՝ ՙԿռունկ՚ կոմիտեին՝ Շարժման առաջնորդ, շինանյութերի կոմբինատի տնօրեն Արկադի Մանուչարովի գլխավորությամբ։ Սա աշխատավորների կողմից հանրահավաքում ընտրված ժողովրդական իշխանության` Խորհրդային Միության պատմության մեջ առաջին մարմինն էր, որը ղեկավարում էր Շարժումը, և անմիջապես անցավ աշխատանքի։ Այդ իսկ հանրահավաքին որոշում ընդունվեց դադարեցնել գործադուլը և Մ.Գորբաչովին շնորհավորել ծննդյան օրվա կապակցությամբ։ Ընդհանուր առմամբ` Շարժման մասնակիցները ողջունեցին ՙԿռունկ՚ կոմիտեի ստեղծումը, և նրանց գործողություններն սկսեցին առավել կազմակերպված բնույթ կրել։ Դա չէր տեղավորում Ադրբեջանի իշխանությունների ծրագրերի մեջ, և մարտի վերջին կոմիտեի գործունեությունը պաշտոնապես արգելվեց։ Մայիսի սկզբին Հ.Պողոսյանի նախաձեռնությամբ իր աշխատանքն ակտիվացրեց Տնօրենների խորհուրդը, որը մինչ այդ՝ 1987թ. աշնանից սկսած: էլեկտրատեխնիկական գործարանի տնօրեն Ա.Ս.Սեյրանյանի մահից հետո, գործում էր առանց ղեկավարի։ Տնօրենների ժողովի ընթացքում տեղի ունեցած քննարկումներից հետո Տնօրենների խորհրդի նախագահ ընտրվեց էլեկտրատեխնիկական գործարանի նոր տնօրեն Բորիս Առուշանյանը։ Տնօրենների խորհուրդը, փաստորեն, ղեկավարում էր Շարժումը՝ օրինականորեն գործելով կուսակցության Ստեփանակերտի քաղկոմի անվան տակ, ղեկավարվելով իրավահաջորդության սկզբունքով, քանի որ տնօրենների մեծ մասն արգելված ՙԿռունկ՚ կոմիտեի անդամներ էին։ Այս շրջանում մարզի բոլոր քաղաքական ու տնտեսական միջոցառումները, որպես կանոն, անց էին կացվում Տնօրենների խորհրդում քննարկվելուց հետո, որի կարծիքի հետ հաճախ հաշվի էր նստում մարզ գործուղված Կենտրոնի ներկայացուցիչը՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի մեքենաշինության բաժնի վարիչ Արկադի Իվանովիչ Վոլսկին։
Հաշվի առնելով մարզի տնտեսության մեջ ստեղծված կրիտիկական վիճակը և աշխատավորների նյութական սուղ պայմանները, տնօրենների մեծ մասը՝ նախագահի գլխավորությամբ, դեմ էր գործադուլների հաճախակի անցկացմանը, համարելով, որ դրանց պետք է դիմել հատուկ իրավիճակներում։ Հասարակական այս մարմնի կառավարման նման դրական գործունեությունը ձեռնտու չէր Ադրբեջանի իշխանություններին, որոնք բոլոր ուժերով փորձում էին ապակայունացնել իրավիճակը մարզում և սկսեցին ճնշում գործադրել տնօրենների վրա՝ նրանց հաճախակի կանչելով հարցաքննության, ենթարկելով նախազգուշացումների և տույժերի։
Տնօրենների խորհրդի աշխատանքը դժվարացնում էին կուսակցության մարզկոմի ոչ միայն արտաքին, այլև կուսակցության մարզկոմի հետ առկա ներքին տարաձայնությունները, որը Շարժման առաջնորդ Արկադի Մանուչարովի հետ միասին, փոխելով իր նախնական կարծիքը, համարում էր, որ Շարժման տվյալ փուլում կարելի է սահմանափակվել մարզի կարգավիճակն ինքնավար հանրապետության կարգավիճակի բարձրացնելու պահանջով։ Տնօրենների մեծամասնությունը, այդ թվում և խորհրդի նախագահն ու տողերիս հեղինակը, շարունակում էին պահանջել Հայաստանի հետ վերամիավորման մասին` մարզխորհրդի նստաշրջանի որոշման իրականացումը։ Այս դիրքորոշումը պաշտպանվում էր և հերթական ու հետագա բոլոր հանրահավաքների ժամանակ։