ԱՐՑԱԽԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՆԹԱԿԱ ՉԷ ՔՆՆԱՐԿՄԱՆ
Ռուզան ԻՇԽԱՆՅԱՆ
Արցախի Հանրապետության հռչակման և Անկախության հանրաքվեի մասին խոսելիս մենք մշտապես ի ցույց ենք դնում քաղաքական, պատմական, իրավական ու բարոյական փաստարկները։ Միաժամանակ ընդգծում ենք, որ նշված բոլոր հիմքերով Ադրբեջանը չի կարող հավակնություններ ունենալ Արցախի նկատմամբ։ Այդ անկախությունը հռչակվել է մի այնպիսի տարածքում, որի հետ Ադրբեջանն իրավական և պատմական որևէ առնչություն չունի։
Հայկական կողմերն այս մասին բարձրաձայնում են տարբեր հարթակներում՝ միջազգային հանրության մոտ կարծիք ձևավորելով առ այն, որ անկախ հանրապետության հռչակումը ժողովրդի կամքից է բխել, հետևաբար, ժողովրդի քաղաքական կամքին ուժի սպառնալիքով պատասխանելն անտրամաբանական է։ Պատահական չէ, որ միջնորդների կողմից պարբերաբար հնչող հայտարարություններում հենց այդ միտքն է հնչում՝ խնդիրը ռազմական լուծում չունի կամ ` խաղաղ կարգավորմանն այլընտրանք չկա։ Հետևությունը նույնքան պարզ է՝ խնդրի հանգուցալուծումը նույնպես պետք է բխի Արցախի ժողովրդի կամքից։
Միջազգային իրավունքն Արցախի կողմն է
Արցախի բարեկամների համաժողովում մեր ինքնորոշման իրավունքի իրացմանն անդրադարձել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Շավարշ Քոչարյանը։ Նա իր ելույթն սկսել է հռետորական հարցերով՝ ինչո՞ւ նման բարձր միջնորդությամբ տարիներ շարունակ տևող բանակցային գործընթացն իր տրամաբանական ավարտին չի հասնում։ Համանախագահող պետությունները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ն և Ֆրանսիան, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամներ են։ Երկրորդ հարցը՝ ինչո՞ւ Արցախի ժողովրդի արդեն իրացված ինքնորոշման իրավունքը վերածվեց արյունալի հակամարտության։ Միակ իրական արդյունքը 1994թ. մայիսի 12-ի ՙՌազմական գործողությունների և կրակի դադարեցման մասին՚ համաձայնագիրն է։
Ադրբեջանի և Արցախի միջև նախկինում եղել են ուղիղ շփումներ. փոխարտգործնախարարը հիշեցրեց, որ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևն իր ստորագրությամբ լիազորել էր Մեջլիսի փոխխոսնակին՝ հանդիպել ԼՂՀ խորհրդարանի ներկայացուցչին և նախապատրաստել երկու երկրների առաջին դեմքերի հանդիպումը։ Ի՞նչն է էական այդ փաստաթղթում։ Նրանում հստակ գրված էր ՙԼՂՀ՚, իսկ վերջում Ադրբեջանի նախագահի ստորագրությունն էր։ Ուրեմն, պետք է արձանագրել, որ Ադրբեջանն առնվազն ընդունել է ԼՂՀ-ն՝ որպես հակամարտության կողմ, բացի այդ, ղարաբաղյան կողմի հետ բանակցել է տարբեր մակարդակներով։ Արդյունքը հիշյալ համաձայնագրի ստորագրումն էր և հրադադարի ռեժիմի հաստատումը։
Այսօր Ադրբեջանը խուսափում է Արցախի հետ ուղղակի բանակցություններից՝ ձևացնելով, թե այդպիսի սուբյեկտ չկա, ինչը նշանակում է, որ նա չի ցանկանում բանակցություններում որևէ առաջընթաց տեսնել։ Նախևառաջ պետք է այս իրողությունն արձանագրել։ ՀՀ փոխարտգործնախարարի հաջորդ շեշտադրումը բանակցային գործընթացում Արցախի սուբյեկտայնության բարձրացմանն էր վերաբերում. որևէ մեկը լիազորված չէ խոսել Արցախի ժողովրդի անունից, որևէ մեկը չի կարող խոսել այն հարցերի մասին, որոնք գտնվում են բացառապես Արցախի տիրույթում։ Խոսքն Արցախի կարգավիճակի և տարածքային ամբողջականության մասին է։ Կարգավիճակի հետ կապված` նա մի կարևոր փաստարկ նշեց. ՙՆույնիսկ Արցախի իշխանություններն են կաշկանդված հանրաքվեով՝ Արցախի ժողովրդի կամքով՚։
Ադրբեջանն իրականում բանակցությունների իմիտացիա է անում՝ նպատակ ունենալով թյուրիմացության մեջ գցել միջազգային հանրությանը, որ այստեղ ոչ թե պայքար է ինքնորոշման իրավունքի իրացման ճանաչման համար, այլ ընդամենը տարածքային վեճ է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Բաքուն պատրաստ չէր զիջումների, այդ պատճառով էլ մենք արյունալի հակամարտության բախվեցինք։ Նա միայն ուժն է ճանաչում և նրա նպատակն ուժի միջոցով հակամարտության հանգուցալուծումն է։
Արցախահայության ինքնորոշման իրավունքի իրացման պատասխանը, Շ. Քոչարյանի խոսքով, այն բարբարոսական գործողություններն էին, որոնք իրագործվեցին Բաքվում, Սումգայիթում և ադրբեջանական մյուս քաղաքներում։ Ավելի ուշ աշխարհն ադրբեջանցու ձեռքով քնած հայ սպայի կացնահարման մասին իրազեկվեց։ Դրա տրամաբանական շարունակությունն ապրիլյան ռազմական ագրեսիան էր, որի ընթացքում կատարվեցին վայրագություններ, որոնք բնորոշ էին ծայրահեղ իսլամականության ահաբեկչական խմբավորումներին։
Այսօր պաշտոնական Բաքուն խոսում է միայն տարածքային ամբողջականության մասին՝ անտեսելով Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը։ Մինչդեռ միջազգային իրավունքը թույլ չի տալիս տարածքային ամբողջականությունը հակադրել ինքնորոշման իրավունքին։ Փոխարտգործնախարարը վկայակոչեց Կոսովոյի օրինակը. Սերբիան դիմեց միջազգային դատարան հարցով՝ արդյո՞ք Կոսովոն կարող էր միակողմանի հռչակել իր անկախությունը։ Միջազգային դատարանի վճիռը միանշանակ էր՝ ՙայո՜՚, որովհետև ինքնորոշման համար ժողովուրդը չպետք է որևէ մեկից թույլտվություն խնդրի։ Նա հիշեցրեց նաև Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի 8-րդ սկզբունքը, որում ինքնորոշման իրավունքը բավականին հստակ ձևակերպում ունի. ժողովուրդը մշտապես, սեփական հայեցողությամբ, առանց արտաքին միջամտության իրավունք ունի որոշել իր կարգավիճակը։
Միջազգային իրավունքն ամբողջովին Արցախի ժողովրդի կողմն է, հետևապես, Արցախի Հանրապետության ինքնիշխանությունն առաջ տանելը պետք է լինի Արցախի բարեկամների թիվ 1 պարտականությունը։
Արցախի կողմն են նաև խիղճն ու արդարությունը
Հայ ժողովրդի ռուսաստանցի բարեկամների անունից համաժողովի մասնակիցներին ողջունելուց հետո ՌԴ Պետդումայի անդամ Կոնստանտին Զատուլինը խոսեց անկախության համար ժողովուրդների մղած պայքարի մասին: Նշեց, որ իրենց նպատակների իրագործման ճանապարհին և հանուն իրենց զարգացման մարդիկ, ժողովուրդներն ու պետությունները հարկադրված են լինում մեծ խոչընդոտներ հաղթահարել։ Բազմիցս լինելով Արցախում, նաև` հետխորհրդային տարածքի և եվրոպական տարածաշրջանի հակամարտության գոտիներում, նրա մոտ կարծիք է ձևավորվել այն մասին, որ խաղաղ կյանքում Արցախը մեծ նվաճումների է հասել։ Եվ յուրաքանչյուր ոք, ով այցելում է Արցախ, առաջին հերթին տպավորվում է դրանից՝ իմանալով, որ այս ժողովուրդն ունեցել է բազմաթիվ զոհեր, անցել է տառապանքների միջով։
Երբ արցախցիների նախնիները կանգնեցրին Գանձասարն ու Դադիվանքը, Ամարասը և մյուս հոյակերտ կոթողները, որոնք հայկական և համաշխարհային մշակույթի հուշարձաններ են, որևէ մեկը չպահանջեց ճանաչել սեփական հողի վրա ապրող և մեծ սխրանքների ընդունակ այս ժողովրդին։
Արցախի խնդրի հանգուցալուծման վերաբերյալ անձնական կարծիքը ներկայացնելուց առաջ Զատուլինը շեշտեց, որ անազնվություն կլիներ ասել, թե Ռուսաստանում բոլորը, այդ թվում՝ պաշտոնական անձինք, կիսում են այն։ Սակայն համոզված էր, որ բոլորը սպասում են հույսով, որ ողջախոհությունը և բարի կամքը կհաղթեն, ի վերջո, ժողովուրդը կհասնի խաղաղության և ճանաչման։
Արցախը չի կորցնի իր նվաճումները, իր պետականությունը և ինքնորոշման իրավունքը։ Խոսելով ՌԴ պաշտոնական դիրքորոշման մասին՝ Զատուլինն ասաց, որ իր երկիրը, որպես հակամարտության խաղաղ կարգավորման գործընթացում ներգրավված միջնորդ, հարաբերություններ ունի ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ադրբեջանի հետ։ ՀՀ-ի հետ հարաբերությունները, սակայն, որակապես ավելի խորն են, քանի որ երկուսն էլ Եվրասիական տնտեսական միությունում են։ Դրանից առավել կարևոր է այն, որ Ռուսաստանն ու Հայաստանը հանդիսանում են Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության անդամներ։ Չնայած Ադրբեջանը ներառված է ԱՊՀ (Անկախ Պետությունների Համագործակցության) շրջանակներում տեղի ունեցող գործընթացներում, այդուհանդերձ, այստեղ կա հարաբերությունների որակի տարբերություն։
Անդրադառնալով 2016-ի ապրիլյան պատերազմին՝ Զատուլինն ընդգծեց, որ այն չէր կարող աշխարհի բարի մարդկանց, այդ թվում՝ Ռուսաստանի, ծրագրերի մեջ մտնել։ Ռուսաստանն իրենից կախված ամեն ինչ արեց՝ այդ բռնկումը հնարավորինս արագ մարելու համար։ Այժմ էլ ռուսաստանյան կողմը հակամարտության խաղաղ կարգավորումը համարում է առաջնահերթություն։ Որոշումները, որոնք պետք է ընդունվեն բանակցությունների արդյունքում, նրա կարծիքով, ակնհայտ են։ Կարգավորումը պետք է լինի հակամարտող կողմերի ողջախոհության հենքի վրա։
Զատուլինն այնուհետև մատնանշել է Ռուսաստանի Դաշնության կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության ճանաչման, ինչպես նաև Ղրիմի Հանրապետությունը Ռուսաստանի կազմ մտցնելու փաստերը։ Նրա բնորոշմամբ՝ բավականին բարդ երկխոսություն է ընթանում Ուկրաինայի հետ. երկրի արևելյան մասում տեղի ունեցող իրադարձություններն անտարբերության տեղ չեն թողնում։
Պետդումայի պատգամավորը հավաստիացրեց, որ Ռուսաստանը, որպես պետություն, Արցախի խնդրի անարդարացի լուծում թույլ չի տա։ ՌԴ-ում ինչպիսին էլ լինեն իշխանությունները, ով էլ լինի նախագահ կամ վարչապետ, ոչինչ չի փոխվի. ռուս ժողովուրդն ամեն ինչի հիմքում դնում է խիղճն ու արդարությունը։ Դրանք նույնպես արցախցիների կողմն են։