ԻՐԱՆ-ԱԴՐԲԵՋԱՆ. ՀԱՐՑԱԿԱՆՆԵՐԸ ՀԱՆՎՈՒ՞Մ ԵՆ
Վահրամ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ
Վերջերս Բաքվում գումարվել էր այսպես կոչված՝ չմիացած երկրների համաժողով, որի ընթացքում կազմակերպության նախագահությունը Վենեսուելայից անցավ Ադրբեջանին։ Այդ շարժումը սառը պատերազմի դարաշրջանից է եւ կազմավորվել էր հիմնականում ԽՍՀՄ հովանու ներքո՝ որպես այլընտրանք արեւմտյան կողմնորոշմանը։
Այս իմաստով չմիացած երկրները միջազգային քաղաքականության մեջ որոշիչ դերակատարություն, հասկանալի պատճառներով, չունեն։ Բաքվի համաժողովի ամենակարեւոր իրադարձությունը, թերեւս, Իրանի նախագահի ներկայությունն էր։ Մինչեւ վերջին պահը փորձագետները կասկածում էին, որ Ռոուհանին կմեկնի Ադրբեջան։ Նկատի էր առնվում, որ հոկտեմբերի սկզբներին նա ներկա էր գտնվել ԵԱՏՄ երեւանյան գագաթաժողովին, ինչը Բաքվում ընկալվել էր որպես Ադրբեջանի նկատմամբ ՙոչ բարեկամական քայլ՚։ Բայց Ռոուհանին ոչ միայն մեկնեց Ադրբեջան, այլեւ առանձին հանդիպում ունեցավ Իլհամ Ալիեւի հետ, որի ընթացքում վերջինս Իրանն անվանեց ՙեղբայրական երկիր՚։ Կարծես թե առաջին անգամ է, որ Ադրբեջանի նախագահը հարեւան երկրին նման ջերմ գնահատական է տալիս, որն իրանական կողմից ընդունվեց փոխադարձ հաճոյախոսությամբ։ Մինչեւ բոլորովին վերջերս ադրբեջանական մամուլն աշխուժորեն քննարկում էր Իրանի դեմ Միացյալ Նահանգների հավանական ռազմագործողությունների դեպքում պաշտոնական Բաքվի դիրքորոշման թեման։ Կարծիքներ էին շրջանառվում, որ Ադրբեջանն իր տարածքում հենակայաններ է տրամադրել Իսրայելին, որտեղից Իրանը կարող է ենթարկվել անօդաչու թռչող սարքերի հարձակման։ Իրանական կողմն այդ քարոզչության հանդեպ առերեւույթ սառնասրտություն էր պահում։ Այդ ընթացքում մի քանի զինված միջադեպեր եղան իրանա-ադրբեջանական սահմանի՝ ԼՂ հակամարտության գոտուն շատ մոտ հատվածներում։ Կողմերը սահմանապահ զորքերի ներկայացուցիչների մակարդակով մի քանի հանդիպում ունեցան։ Բայց հարաբերությունների ՙեղբայրական մակարդակից՚ այդ ամեն ինչը չափազանց հեռու էր։ Ի՞նչ է տեղի ունեցել Ռոուհանիի երեւանյան այցին հաջորդած երեք շաբաթների ընթացքում։ Երեւանում, ինչպես հայտնի է, տեղի է ունեցել նաեւ Իրանի եւ Ռուսաստանի նախագահների հանդիպումը։ Ավելի վաղ պետք է կայանար Պուտին-Ռոուհանի-Ալիեւ հանդիպումը, բայց այն Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ հետաձգվեց։ Կարելի է ենթադրել, որ Երեւանում Պուտին-Ռոուհանի բանակցություններում շոշափվել է նաեւ Իրան-Ադրբեջան հարաբերությունների խնդիրը, եւ Ռուսաստանի նախագահն իրանցի պաշտոնակցին վստահեցրել է, որ Ադրբեջանը չի միանա հակաիրանական կոալիցիային։ Ամենայն հավանականությամբ, Իրանի նախագահն Ադրբեջան է ուղեւորվել, որպեսզի եւս մեկ անգամ վստահանա դրանում։ Իլհամ Ալիեւը լիուլի բավարարեց Իրանի նախագահի սպասումները՝ մատնանշելով, որ Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի մասին համաձայնագիրը հնարավորություն է, որպեսզի երկու երկրները համատեղ էներգետիկ նախագծեր մշակեն եւ իրականացնեն։ Սա Իրանի համար չափազանց զգայուն խնդիր է։ Բանն այն է, որ Կասպից ծովի մի քանի նավթագազային հանքավայրեր ավելի վաղ Ադրբեջանը հայտարարել էր իր բացառիկ սեփականություն։ Իրանի արձագանքը շատ կոշտ էր, Թեհրանն օդ բարձրացրեց կործանիչներ եւ ադրբեջանական երկրաբանա-հետախուզական նավերին պարտադրեց լքել տարածքը։ Ներկայումս Ալիեւն առաջարկում է այդ հանքավայրերի համատեղ շահագործում սկսել։ Իրողություն է, որ Ադրբեջանի նավթագազային ենթակառուցվածքները պատկանում են արեւմտյան կորպորացիաներին, իսկ ԱՄՆ-ը պատժամիջոցներ է կիրառում Իրանի եւ վերջինիս հետ համագործակցող երկրների դեմ։ Ունի՞ Ադրբեջանը վստահություն, որ Միացյալ Նահանգները պատժիչ քայլերի չեն դիմի, եթե Կասպից ավազանում իրականացվեն իրանա-ադրբեջանական համատեղ նախագծեր։ Այս հարցին չափազանց դժվար է պատասխանել։ Մնում է միայն ենթադրել, որ արտաքին քաղաքական հարցերում չափազանց զգուշավոր լինելով՝ Իլհամ Ալիեւը նման առաջարկություն չէր հնչեցնի, եթե իրեն ապահովագրած չլիներ արեւմտյան պատժամիջոցներից։ Ինչ վերաբերում է Իրանին, ապա տնտեսական բարդ իրավիճակում Ադրբեջանի կողմից արված առաջարկը, թվում է, պետք է ընդունելի լինի։ Ամեն ինչից զատ դա նաեւ քաղաքական ռեսուրս է Իրանի ձեռքին այն իմաստով, որ ելք է բացում՝ հաղթահարելու մեկուսացվածությունը։ Իրան-Ադրբեջան հարաբերություններում կարծես հարցականները հանվում են։ Ադրբեջանի ակնկալիքները, սակայն, ավելի հեռուն են գնում եւ հանգում են ԼՂ հարցում Իրանի դիրքորոշման փոփոխության սպասումների։ Շոշափվե՞լ է այդ թեման Ալիեւ-Ռոուհանի բանակցություններում։ Ո՞րն է Իրանի սկզբունքային դիրքորոշումը։ Մոտակա ամիսներին, երեւի, այս եւ այլ հարցերում որոշակի պարզություն կուրվագծվի։ Ոչ այնքան հեռավոր անցյալում Իրանը միջնորդական նախաձեռնություն է ցուցաբերել ԼՂ հարցում։ Կարելի՞ է Թեհրանից նոր քայլերի սպասել։