ԵՎ ԵՂԵՒ ԼՈՅՍ
Վարդուհի ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ
(Նվիրվում է Արցախի թեմի վերաբացման 30-րդ տարեդարձին)
Քրիստոսի տեսքով մեր որոնումներում արդարությունն է, ճշմարտությունը, լույսն ու սերը։ Լույսն արարչագործության արդյունք է, որով, ըստ սաղմոսերգուի, երանվեց ՙայն ազգը, որի օգնականը Տեր Աստվածն է՚։ Հայոց երկնակամարում Արցախյան շարժման նախօրյակին երևացել էր, աստղագետներն ասում են, Հալլեյի աստղը, և ընկալվել էր որպես երկնային նշան։ Ի դեպ, որոշակի պարբերականությամբ այն ազգիս զգացնել է տալիս իր հովանավորությունը։ Երկնքի խորհրդավորությունը մեզ ներկայանում է իբրև բաղձալի երազանք, որտեղ Աստված իր տանն է, իր նստավայրում, ով մեզ համար իրավացիորեն արդար դատավոր է։ Տեառնընդառաջին նա իջավ երկնքից՝ գահե բարձունքից, անտեսանելի առաջնորդեց հանրահավաքը հայերիս ազատ ինքնորոշման իրավունքի շեփորահարությամբ։ Դա 1988 թվականին էր, փետրվարի 13-ին։ Լույսի կիզակետը Ստեփանակերտն էր։ Անհապաղ հոգևոր սահմանների ազատագրում էր պետք, լույսի անարգել հոսք։ Ամենայն Հայոց 130-րդ կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Ա-ն արձակեց Արցախի պատմական թեմի վերաբացման կոնդակը։
Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանն այսօրվա պես է հիշում. ՙԵրբ որ սկսվեց Արցախյան (Համազգային) շարժումը, Արցախի ժողովուրդը դիմումներ հղեց Բաքվի իշխանությանը և Ամենայն Հայոց հայրապետին՝ Արցախի պատմական թեմի վերաբացման խնդրանքով։ Դեռևս 1988թ. նոյեմբերի 25-ին Մոսկվայի կրոնի նախարարությունն արտոնեց վերաբացել երկու վանք և երկու եկեղեցի։ 1989թ. մարտի 10-ին Վազգեն Ա Վեհափառի օրհնությամբ ես, Տեր Միքայել աբեղա Աջապահյանը (ներկայումս՝ արքեպիսկոպոս, Շիրակի թեմի առաջնորդ), Վրթանես աբեղա Աբրահամյանը (ներկայումս՝ եպիսկոպոս, Հայոց զինված ուժերի հոգևոր առաջնորդ), Տեր Թադեոս քահանա Գևորգյանը (ներկայումս՝ Ուկրաինայի թեմի հոգևոր սպասավոր) և Տեր Մկրտիչ քահանա Թովմասյանը (ներկայումս՝ Արարատյան հայրապետական թեմի հոգևոր սպասավոր) ծառայության նշանակվեցինք Արցախում՝ թեմը վերաբացելու առաքելությամբ՚։
Նորանշանակ հոգևորականների առաջին այցն Արցախ եղավ 1988թ. մարտի 12-ին։ Եվ 30 տարի անց, որպես կայացած իրողություն, Արցախի թեմի վերաբացման պատմությունն այլևս վերհուշի ձև է ստանում։
Դեմ-հանդիման նորանշանակ թեմի առաջնորդն էր՝ չորս երիտասարդ հոգևորականների ուղեկցությամբ և հայոց հայրապետի սրբալույս կոնդակով Արցախի թեմի տարածք հռչակված Արցախի Լեռնային և Հյուսիսային շրջանները։
Գործում էր ավետարանական պատգամը՝ բախի՜ր և կբացվի, փնտրի՜ր և կգտնվի, հայցի՜ր և կտրվի։ Նյութական և հոգևոր կարիքների հոգածության համար պատրաստակամ էին բոլորը։
Քարոզվում էր արքենի խոսքը, միաժամանակ վեր էին հառնում Աստծո տները։ Գանձասարի խորանը վարագուրելու համար ձող էր պետք։ Արցախում չկար։ Հայաստանից դժվար էր բերել։ Բայց Տիրոջ համար փակ դռներ ու ճանապարհներ չկան, և ելքը գտնվեց։ Տեր Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանի վկայությամբ՝ աշխարհիկ օրենքներով երջանիկ պատահականությամբ, հոգևոր օրենքներով Աստծո նախախնամությամբ ռազմական մեծ մի ուղղաթիռով ստացվեց Գանձասար տեղափոխել ձողն ու վարագույրը և էլի՝ եկեղեցուն անհրաժեշտ սպասք։ Սա մի փոքրիկ դրվագ է հազարավոր այն փորձություններից ու դժվարություններից, որոնք հաղթահարվել են նաև այն պարզ պատճառով, որ Միքայել Սրբազանի խոսքով՝ երանելի ժամանակներ էին և իրենք էլ՝ երիտասարդ, ավյունով լցված, պատվախնդիր սպասավորներ։
Արցախի թեմի այսօրիկ պատմության վերահաշվարկն սկսվում է աստվածընծա պատարագով, որը մատուցվեց Պարգև եպիսկոպոս Մարտիրոսյանի հանդիսապետությամբ ու ձեռամբ, հոգևոր դասի մասնակցությամբ։ 1989 թվականն էր, հոկտեմբերի 1-ը՝ Վարագա Սուրբ խաչի շարժական տոնով։ Վերականգնվեց Հայոց առաջին հայրապետ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի թոռան՝ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Սուրբ Գրիգորիսի հիմնադրած կաթողիկոսական աթոռը։ Առաջնորդանիստ հռչակվեց Գանձասարը, որը յոթնամեծար սուրբ Գրիգոր Տաթևացու առաջարկով հավակնություն ուներ ժամանակին հռչակվել Մայր աթոռ։ Գաղափարը պաշտպանում էր նաև Հովհան Որոտնեցին։
Հոգևոր ցնծության մեջ էին Արցախն ու արցախցին։ Մեր մեղքերի համար սուրբ սեղանին անարյուն պատարագվեց Քրիստոս, խորհրդավորապես փրկագնվեց Մեսիան՝ ճշմարիտ որթատունկն ու կենաց հացը։
Ազգային զարթոնքը հոգևոր վերազարթոնքով վավերացվեց։ Հոգևոր շրջափակումը տեղի տվեց։ Հասուն գիտակցությամբ էին մարդիկ մոտենում մկրտության ավազանին՝ դառնալով Քրիստոսի մասնիկն ու Հայ Առաքելական եկեղեցու զավակը։
Այդ տարիներին Արցախում ամենաշատ ընթերցվող գիրքը ՙՄանկական Աստվածաշունչն՚ էր։ Շատ մանուկներ ու պատանիներ, Քրիստոսի հրաշագործություններից ոգևորված, կյանքի նպատակ էին դարձրել բժշկությունը։ Մեծերն ու փոքրերը խաղաղությամբ էին երազում ու կառուցում։ Իսկ ադրբեջանա-հայկական հակամարտությունն օրավուր ահագնանում էր։ Ֆիզիկական հաղթարշավն առջևում էր։
Արցախյան պայքարին զինվորագրվեցին Գանձասար սքանչելիքը, Դադիվանք գեղատեսիլը, Ամենափրկիչ հոյակերտը, Ամարաս եպիսկոպոսանիստը, Գտիչ խոնարհվածը, ակնահաճո ու գողտրիկ մեր բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը։ Արցախում հոգևոր ծառայության էին նշանակվում նորաօծ հոգևորականներ։ Նրանց պայքարով հստակ պատասխան էր տրվում թերահավատներին ու վախկոտներին. Քրիստոս պատգամել է նաև սրով…
Պատերազմի վերածված ազգային-ազատագրական պայքարն Արցախում դարձել էր դժոխքի ու խաչելության գողգոթա, որը հաղթահարվել էր արժանապատվորեն։ Խունկ ու սաղմոս նահատակված հոգևորականների ու աշխարհականների հիշատակին, բյուր աղոթք ու մոմ, խաղաղություն նրանց հոգիներին ու մարմիններին, խոնարհում և աստվածային լույս նրանց շիրիմներին։
Դաժան օրենքներով պատերազմ էր։ Բայց կյանքն Արցախում շարունակվում էր։ ՙՀորինվածով խիզախ, կառուցվածքով իմաստուն՚ մեր եկեղեցիները վերակենդանանում էին, կառուցվում էին նորերը։ Արցախյան սրբատներում, ինչպես ժամանակին Երուսաղեմում՝ Վերնատանը, անտեսանելիորեն հայտնվում էր Խաչյալը, բազմում սուրբ սեղանին։ Խանձարուրից բարուրված մանկան պես ընդարձակվում էր նրա խոսքը, հոգևոր ծեսերն ու խորհուրդները դառնում էին կենցաղ ու կենցաղավարություն։ Խոսքի համաձայն՝ մենք երկրի վրա գանձեր էինք արարում երկնքի համար. որտեղ ձեր գանձերն են, այնտեղ են ձեր հոգիները։ Իսկ հոգևոր անհավատալի հրաշքների պակաս Արցախում չէր զգացվում։
Ինչպես ժամանակը երկրի վրա բաժանվում էր Քրիստոսից առաջ ու Քրիստոսից հետո, ժամանակակիցներիս համար կյանքը դասակարգվում է մինչև թեմի վերաբացում և հետո։ Պատարագը, որպես Հայ Առաքելական եկեղեցու գլխավոր ծես, ընկալվում է կենսական հույժ կարևոր անհրաժեշտություն։
Խորհրդային տարիներին Արցախի պատմական թեմ հայրապետական առաջին այցով ժամանել էր Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը։ Դա 1957 թվականին էր։ Նրա սրբալույս կոնդակով 1989 թվականին թեմի վերաբացումից հետո հովվապետաան այցերն Արցախ առավել հաճախակի դարձան։ Դեպի Արցախ թափ առավ նաև ուխտեկների երթը։ Արցախը սրբավայր է, որտեղ Աստծո հետ վերանորոգվող յուրաքանչյուրի ուխտը հավերժ վերանորոգման հիմքերն է դնում։ Ու մեկեն, ու հանկարծ Արցախում են հին ուխտավորները՝ նորերի հետ, խմբերով ու անհատապես։ Նրանք ծնկածալ ու ձեռնամած աղոթում են տեղաբնակների հետ։ Հոգևոր ծեսերին լիարժեք մասնակցությունը, պատարագի բուն բացահայտումը ենթադրում են դարձ ակունքներին, ինքնաընծայում հայոց կանոնացված ու սրբացված լեզվին ու երգին, անանց արժեքներին ու ազգային գաղափարախոսությանը։
Շատ հոգևորականներ որպես հոգևոր սպասավորության մեկնակետ Արցախն էին ընտրում։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում երեբմն ընդառաջում էին նրանց։ Արցախի թեմում նրանց ծառայությունը հիշվում է որպես ինքնանվիրումի և կայացման շրջան։ Ոմանց համար թեմը հարազատ օջախ է ծառայության մեկնարկից սկսած։ Ոմանք խոստովանում են՝ Արցախն առաջին սիրո նման էր։ Արցախում պարտավորված են ծառայել նաև նրանց փոխարեն, ովքեր աղոթքի մեջ են Արցախի ու արցախցու համար։ 30 տարի առաջ վերահռչակված ու վերահառնված թեմը ներկայանում է շոշափելի ամփոփագրով։ Հիշենք միայն մեկ փաստ. ունենք 90 վերականգնված, հիմնանորոգված ու նորակառույց մատուռներ, վանքեր ու եկեղեցիներ…
Հոգևոր կյանքը բնականոն ընթացք էր ստանում, երբ 2016 թվականին ապրիլյան քառօրյան նորից համախմբեց ազգիս։ Աշխարհասփյուռ թեմերից գալիս էին հոգևորականներ, սահմանագծի երկայնքով նրանց այցերը համադրվում էին աղոթքով ու զորակցությամբ, հիշեցնելով ավետարանական պատգամը՝ սուր վերցնողը սրով կընկնի։ Արցախի թեմակալ առաջնորդն ասպետորեն շարունակում է նվիրական ծառայությունը հայրենիքի պաշտպանության ֆիզիկական և հոգևոր բնագծում։ Հոգևոր դասն իր բուն առաքելությանը՝ Ավետարանի խոսքի քարոզմանը լիարժեք տրվելու լավագույն ժամանակներ է ապրում։
Ստեփանակերտի մայր տաճարի օծմամբ վերաիմաստավորվեց թեմի վերաբացման խորախորհուրդը։ Մեր հնամենի հավատը երիտասարդանում է։ Մեր հավատը, փառք Տիրոջը, մանկանում է։ Հավատն է մղում հրաշքների։ Հավատն Արցախում ճամփաբաժան է դարձել՝ մինչև 1988 և հետո… Հետոն օրհնաբեր է։
Վաղ է ասել՝ թեմը հասկաքաղի մեջ է, բայց հոգևոր քարոզչության ու դաստիարակության պտուղները նշմարվում են։ Ուրվագծվում է Արցախի թեմի տեսլականը։ Բարի հովիվն ու Խաղաղության Իշխանը մանուկ հավատը կրողներին առաջնորդում է երազանքների իմաստուն և լուսե ճանապարհով։ Արցախում խոսքի ճանապարհը տանում է դեպի Բեթղեհեմյան աստղ։ Ճշմարիտ, ճշմարիտ է ասվում՝ խոսքի դեմ մեղանչելն անհնարին է և դժվար է ցրել խավարը… Լոյս եղիցի։ Եվ եղեւ լոյս…