Logo
Print this page

ԵՎ Ե­ՂԵՒ ԼՈՅՍ

Վար­դու­հի ԲԱՂ­ԴԱ­ՍԱ­ՐՅԱՆ

(Նվիր­վում է Ար­ցա­խի թե­մի վե­րա­բաց­ման 30-րդ տա­րե­դար­ձին)

Քրիս­տո­սի տես­քով մեր ո­րո­նում­նե­րում ար­դա­րու­թյունն է, ճշ­մար­տու­թյու­նը, լույսն ու սե­րը։ Լույսն ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան ար­դյունք է, ո­րով, ըստ սաղ­մո­սեր­գուի, ե­րան­վեց ՙայն ազ­գը, ո­րի օգ­նա­կա­նը Տեր Աստ­վածն է՚։ Հա­յոց երկ­նա­կա­մա­րում Ար­ցա­խյան շարժ­ման նա­խօ­րյա­կին երևա­ցել էր, աստ­ղա­գետ­ներն ա­սում են, Հալ­լե­յի աստ­ղը, և ըն­կալ­վել էր որ­պես երկ­նա­յին նշան։ Ի դեպ, ո­րո­շա­կի պար­բե­րա­կա­նու­թյամբ այն ազ­գիս զգաց­նել է տա­լիս իր հո­վա­նա­վո­րու­թյու­նը։ Եր­կն­քի խոր­հր­դա­վո­րու­թյու­նը մեզ ներ­կա­յա­նում է իբրև բաղ­ձա­լի ե­րա­զանք, որ­տեղ Աստ­ված իր տանն է, իր նս­տա­վայ­րում, ով մեզ հա­մար ի­րա­վա­ցիո­րեն ար­դար դա­տա­վոր է։ Տեառ­նըն­դա­ռա­ջին նա ի­ջավ եր­կն­քից՝ գա­հե բար­ձուն­քից, ան­տե­սա­նե­լի ա­ռաջ­նոր­դեց հան­րա­հա­վա­քը հա­յե­րիս ա­զատ ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քի շե­փո­րա­հա­րու­թյամբ։ Դա 1988 թվա­կա­նին էր, փետր­վա­րի 13-ին։ Լույ­սի կի­զա­կե­տը Ստե­փա­նա­կերտն էր։ Ան­հա­պաղ հոգևոր սահ­ման­նե­րի ա­զա­տագ­րում էր պետք, լույ­սի ա­նար­գել հոսք։ Ա­մե­նայն Հա­յոց 130-րդ կա­թո­ղի­կոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազ­գեն Ա-ն ար­ձա­կեց Ար­ցա­խի պատ­մա­կան թե­մի վե­րա­բաց­ման կոն­դա­կը։

Պարգև ար­քե­պիս­կո­պոս Մար­տի­րո­սյանն այ­սօր­վա պես է հի­շում. ՙԵրբ որ սկս­վեց Ար­ցա­խյան (Հա­մազ­գա­յին) շար­ժու­մը, Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դը դի­մում­ներ հղեց Բաք­վի իշ­խա­նու­թյա­նը և Ա­մե­նայն Հա­յոց հայ­րա­պե­տին՝ Ար­ցա­խի պատ­մա­կան թե­մի վե­րա­բաց­ման խնդ­րան­քով։ Դեռևս 1988թ. նո­յեմ­բե­րի 25-ին Մոսկ­վա­յի կրո­նի նա­խա­րա­րու­թյունն ար­տո­նեց վե­րա­բա­ցել եր­կու վանք և եր­կու ե­կե­ղե­ցի։ 1989թ. մար­տի 10-ին Վազ­գեն Ա Վե­հա­փա­ռի օրհ­նու­թյամբ ես, Տեր Մի­քա­յել ա­բե­ղա Ա­ջա­պա­հյա­նը (ներ­կա­յումս՝ ար­քե­պիս­կո­պոս, Շի­րա­կի թե­մի ա­ռաջ­նորդ), Վր­թա­նես ա­բե­ղա Աբ­րա­հա­մյա­նը (ներ­կա­յումս՝ ե­պիս­կո­պոս, Հա­յոց զին­ված ու­ժե­րի հոգևոր ա­ռաջ­նորդ), Տեր Թա­դեոս քա­հա­նա Գևոր­գյա­նը (ներ­կա­յումս՝ Ուկ­րաի­նա­յի թե­մի հոգևոր սպա­սա­վոր) և Տեր Մկր­տիչ քա­հա­նա Թով­մա­սյա­նը (ներ­կա­յումս՝ Ա­րա­րա­տյան հայ­րա­պե­տա­կան թե­մի հոգևոր սպա­սա­վոր) ծա­ռա­յու­թյան նշա­նակ­վե­ցինք Ար­ցա­խում՝ թե­մը վե­րա­բա­ցե­լու ա­ռա­քե­լու­թյամբ՚։
Նո­րան­շա­նակ հոգևո­րա­կան­նե­րի ա­ռա­ջին այցն Ար­ցախ ե­ղավ 1988թ. մար­տի 12-ին։ Եվ 30 տա­րի անց, որ­պես կա­յա­ցած ի­րո­ղու­թյուն, Ար­ցա­խի թե­մի վե­րա­բաց­ման պատ­մու­թյունն այլևս վեր­հու­շի ձև է ստա­նում։
Դեմ-հան­դի­ման նո­րան­շա­նակ թե­մի ա­ռաջ­նորդն էր՝ չորս ե­րի­տա­սարդ հոգևո­րա­կան­նե­րի ու­ղեկ­ցու­թյամբ և հա­յոց հայ­րա­պե­տի սր­բա­լույս կոն­դա­կով Ար­ցա­խի թե­մի տա­րածք հռ­չակ­ված Ար­ցա­խի Լեռ­նա­յին և Հյու­սի­սա­յին շր­ջան­նե­րը։
Գոր­ծում էր ա­վե­տա­րա­նա­կան պատ­գա­մը՝ բա­խի՜ր և կբաց­վի, փնտ­րի՜ր և կգտն­վի, հայ­ցի՜ր և կտր­վի։ Նյու­թա­կան և հոգևոր կա­րիք­նե­րի հո­գա­ծու­թյան հա­մար պատ­րաս­տա­կամ էին բո­լո­րը։
Քա­րոզ­վում էր ար­քե­նի խոս­քը, միա­ժա­մա­նակ վեր էին հառ­նում Աստ­ծո տնե­րը։ Գան­ձա­սա­րի խո­րա­նը վա­րա­գու­րե­լու հա­մար ձող էր պետք։ Ար­ցա­խում չկար։ Հա­յաս­տա­նից դժ­վար էր բե­րել։ Բայց Տի­րոջ հա­մար փակ դռ­ներ ու ճա­նա­պարհ­ներ չկան, և ել­քը գտն­վեց։ Տեր Մի­քա­յել ար­քե­պիս­կո­պոս Ա­ջա­պա­հյա­նի վկա­յու­թյամբ՝ աշ­խար­հիկ օ­րենք­նե­րով եր­ջա­նիկ պա­տա­հա­կա­նու­թյամբ, հոգևոր օ­րենք­նե­րով Աստ­ծո նա­խախ­նա­մու­թյամբ ռազ­մա­կան մեծ մի ուղ­ղա­թի­ռով ստաց­վեց Գան­ձա­սար տե­ղա­փո­խել ձողն ու վա­րա­գույ­րը և է­լի՝ ե­կե­ղե­ցուն անհ­րա­ժեշտ սպասք։ Սա մի փոք­րիկ դր­վագ է հա­զա­րա­վոր այն փոր­ձու­թյուն­նե­րից ու դժ­վա­րու­թյուն­նե­րից, ո­րոնք հաղ­թա­հար­վել են նաև այն պարզ պատ­ճա­ռով, որ Մի­քա­յել Սր­բա­զա­նի խոս­քով՝ ե­րա­նե­լի ժա­մա­նակ­ներ էին և ի­րենք էլ՝ ե­րի­տա­սարդ, ա­վյու­նով լց­ված, պատ­վախն­դիր սպա­սա­վոր­ներ։
Ար­ցա­խի թե­մի այ­սօ­րիկ պատ­մու­թյան վե­րա­հաշ­վարկն սկս­վում է աստ­վա­ծըն­ծա պա­տա­րա­գով, ո­րը մա­տուց­վեց Պարգև ե­պիս­կո­պոս Մար­տի­րո­սյա­նի հան­դի­սա­պե­տու­թյամբ ու ձե­ռամբ, հոգևոր դա­սի մաս­նակ­ցու­թյամբ։ 1989 թվա­կանն էր, հոկ­տեմ­բե­րի 1-ը՝ Վա­րա­գա Սուրբ խա­չի շար­ժա­կան տո­նով։ Վե­րա­կան­գն­վեց Հա­յոց ա­ռա­ջին հայ­րա­պետ Սուրբ Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չի թո­ռան՝ Ար­ցա­խի ա­ռա­ջին ե­պիս­կո­պոս Սուրբ Գրի­գո­րի­սի հիմ­նադ­րած կա­թո­ղի­կո­սա­կան ա­թո­ռը։ Ա­ռաջ­նոր­դա­նիստ հռ­չակ­վեց Գան­ձա­սա­րը, ո­րը յոթ­նա­մե­ծար սուրբ Գրի­գոր Տաթևա­ցու ա­ռա­ջար­կով հա­վակ­նու­թյուն ու­ներ ժա­մա­նա­կին հռ­չակ­վել Մայր ա­թոռ։ Գա­ղա­փա­րը պաշտ­պա­նում էր նաև Հով­հան Ո­րոտ­նե­ցին։
Հոգևոր ցն­ծու­թյան մեջ էին Ար­ցախն ու ար­ցախ­ցին։ Մեր մեղ­քե­րի հա­մար սուրբ սե­ղա­նին ա­նա­րյուն պա­տա­րագ­վեց Քրիս­տոս, խոր­հր­դա­վո­րա­պես փր­կագն­վեց Մե­սիան՝ ճշ­մա­րիտ որ­թա­տունկն ու կե­նաց հա­ցը։
Ազ­գա­յին զար­թոն­քը հոգևոր վե­րա­զար­թոն­քով վա­վե­րաց­վեց։ Հոգևոր շր­ջա­փա­կու­մը տե­ղի տվեց։ Հա­սուն գի­տակ­ցու­թյամբ էին մար­դիկ մո­տե­նում մկր­տու­թյան ա­վա­զա­նին՝ դառ­նա­լով Քրիս­տո­սի մաս­նիկն ու Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու զա­վա­կը։
Այդ տա­րի­նե­րին Ար­ցա­խում ա­մե­նա­շատ ըն­թերց­վող գիր­քը ՙՄան­կա­կան Աստ­վա­ծա­շունչն՚ էր։ Շատ մա­նուկ­ներ ու պա­տա­նի­ներ, Քրիս­տո­սի հրա­շա­գոր­ծու­թյուն­նե­րից ոգևոր­ված, կյան­քի նպա­տակ էին դարձ­րել բժշ­կու­թյու­նը։ Մե­ծերն ու փոք­րե­րը խա­ղա­ղու­թյամբ էին ե­րա­զում ու կա­ռու­ցում։ Իսկ ադր­բե­ջա­նա-հայ­կա­կան հա­կա­մար­տու­թյունն օ­րա­վուր ա­հագ­նա­նում էր։ Ֆի­զի­կա­կան հաղ­թար­շավն առջևում էր։

Ար­ցա­խյան պայ­քա­րին զին­վո­րագր­վե­ցին Գան­ձա­սար սքան­չե­լի­քը, Դա­դի­վանք գե­ղա­տե­սի­լը, Ա­մե­նափր­կիչ հո­յա­կեր­տը, Ա­մա­րաս ե­պիս­կո­պո­սա­նիս­տը, Գտիչ խո­նարհ­վա­ծը, ակ­նա­հա­ճո ու գողտ­րիկ մեր բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­ներն ու վան­քե­րը։ Ար­ցա­խում հոգևոր ծա­ռա­յու­թյան էին նշա­նակ­վում նո­րաօծ հոգևո­րա­կան­ներ։ Նրանց պայ­քա­րով հս­տակ պա­տաս­խան էր տր­վում թե­րա­հա­վատ­նե­րին ու վախ­կոտ­նե­րին. Քրիս­տոս պատ­գա­մել է նաև սրով…
Պա­տե­րազ­մի վե­րած­ված ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քարն Ար­ցա­խում դար­ձել էր դժոխ­քի ու խա­չե­լու­թյան գող­գո­թա, ո­րը հաղ­թա­հար­վել էր ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն։ Խունկ ու սաղ­մոս նա­հա­տակ­ված հոգևո­րա­կան­նե­րի ու աշ­խար­հա­կան­նե­րի հի­շա­տա­կին, բյուր ա­ղոթք ու մոմ, խա­ղա­ղու­թյուն նրանց հո­գի­նե­րին ու մար­մին­նե­րին, խո­նար­հում և աստ­վա­ծա­յին լույս նրանց շի­րիմ­նե­րին։
Դա­ժան օ­րենք­նե­րով պա­տե­րազմ էր։ Բայց կյանքն Ար­ցա­խում շա­րու­նակ­վում էր։ ՙՀո­րին­վա­ծով խի­զախ, կա­ռուց­ված­քով ի­մաս­տուն՚ մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը վե­րա­կեն­դա­նա­նում էին, կա­ռուց­վում էին նո­րե­րը։ Ար­ցա­խյան սր­բատ­նե­րում, ինչ­պես ժա­մա­նա­կին Ե­րու­սա­ղե­մում՝ Վեր­նա­տա­նը, ան­տե­սա­նե­լիո­րեն հայ­տն­վում էր Խա­չյա­լը, բազ­մում սուրբ սե­ղա­նին։ Խան­ձա­րու­րից բա­րուր­ված ման­կան պես ըն­դար­ձակ­վում էր նրա խոս­քը, հոգևոր ծե­սերն ու խոր­հուրդ­նե­րը դառ­նում էին կեն­ցաղ ու կեն­ցա­ղա­վա­րու­թյուն։ Խոս­քի հա­մա­ձայն՝ մենք երկ­րի վրա գան­ձեր էինք ա­րա­րում եր­կն­քի հա­մար. որ­տեղ ձեր գան­ձերն են, այն­տեղ են ձեր հո­գի­նե­րը։ Իսկ հոգևոր ան­հա­վա­տա­լի հրաշք­նե­րի պա­կաս Ար­ցա­խում չէր զգաց­վում։

Ինչ­պես ժա­մա­նա­կը երկ­րի վրա բա­ժան­վում էր Քրիս­տո­սից ա­ռաջ ու Քրիս­տո­սից հե­տո, ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րիս հա­մար կյան­քը դա­սա­կարգ­վում է մինչև թե­մի վե­րա­բա­ցում և հե­տո։ Պա­տա­րա­գը, որ­պես Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու գլ­խա­վոր ծես, ըն­կալ­վում է կեն­սա­կան հույժ կարևոր անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն։
Խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին Ար­ցա­խի պատ­մա­կան թեմ հայ­րա­պե­տա­կան ա­ռա­ջին այ­ցով ժա­մա­նել էր Վազ­գեն Ա Ա­մե­նայն Հա­յոց կա­թո­ղի­կո­սը։ Դա 1957 թվա­կա­նին էր։ Նրա սր­բա­լույս կոն­դա­կով 1989 թվա­կա­նին թե­մի վե­րա­բա­ցու­մից հե­տո հով­վա­պե­տաան այ­ցերն Ար­ցախ ա­ռա­վել հա­ճա­խա­կի դար­ձան։ Դե­պի Ար­ցախ թափ ա­ռավ նաև ուխ­տեկ­նե­րի եր­թը։ Ար­ցա­խը սր­բա­վայր է, որ­տեղ Աստ­ծո հետ վե­րա­նո­րոգ­վող յու­րա­քան­չյու­րի ուխ­տը հա­վերժ վե­րա­նո­րոգ­ման հիմ­քերն է դնում։ Ու մե­կեն, ու հան­կարծ Ար­ցա­խում են հին ուխ­տա­վոր­նե­րը՝ նո­րե­րի հետ, խմ­բե­րով ու ան­հա­տա­պես։ Նրանք ծն­կա­ծալ ու ձեռ­նա­մած ա­ղո­թում են տե­ղաբ­նակ­նե­րի հետ։ Հոգևոր ծե­սե­րին լիար­ժեք մաս­նակ­ցու­թյու­նը, պա­տա­րա­գի բուն բա­ցա­հայ­տու­մը են­թադ­րում են դարձ ա­կունք­նե­րին, ինք­նաըն­ծա­յում հա­յոց կա­նո­նաց­ված ու սր­բաց­ված լեզ­վին ու եր­գին, ա­նանց ար­ժեք­նե­րին ու ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյա­նը։
Շատ հոգևո­րա­կան­ներ որ­պես հոգևոր սպա­սա­վո­րու­թյան մեկ­նա­կետ Ար­ցախն էին ընտ­րում։ Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նում ե­րեբմն ըն­դա­ռա­ջում էին նրանց։ Ար­ցա­խի թե­մում նրանց ծա­ռա­յու­թյու­նը հիշ­վում է որ­պես ինք­նան­վի­րու­մի և կա­յաց­ման շր­ջան։ Ո­մանց հա­մար թե­մը հա­րա­զատ օ­ջախ է ծա­ռա­յու­թյան մեկ­նար­կից սկ­սած։ Ո­մանք խոս­տո­վա­նում են՝ Ար­ցախն ա­ռա­ջին սի­րո նման էր։ Ար­ցա­խում պար­տա­վոր­ված են ծա­ռա­յել նաև նրանց փո­խա­րեն, ով­քեր ա­ղոթ­քի մեջ են Ար­ցա­խի ու ար­ցախ­ցու հա­մար։ 30 տա­րի ա­ռաջ վե­րահռ­չակ­ված ու վե­րա­հառն­ված թե­մը ներ­կա­յա­նում է շո­շա­փե­լի ամ­փո­փագ­րով։ Հի­շենք միայն մեկ փաստ. ու­նենք 90 վե­րա­կան­գն­ված, հիմ­նա­նո­րոգ­ված ու նո­րա­կա­ռույց մա­տուռ­ներ, վան­քեր ու ե­կե­ղե­ցի­ներ…
Հոգևոր կյան­քը բնա­կա­նոն ըն­թացք էր ստա­նում, երբ 2016 թվա­կա­նին ապ­րի­լյան քա­ռօ­րյան նո­րից հա­մախմ­բեց ազ­գիս։ Աշ­խար­հաս­փյուռ թե­մե­րից գա­լիս էին հոգևո­րա­կան­ներ, սահ­մա­նագ­ծի եր­կայն­քով նրանց այ­ցե­րը հա­մադր­վում էին ա­ղոթ­քով ու զո­րակ­ցու­թյամբ, հի­շեց­նե­լով ա­վե­տա­րա­նա­կան պատ­գա­մը՝ սուր վերց­նո­ղը սրով կընկ­նի։ Ար­ցա­խի թե­մա­կալ ա­ռաջ­նորդն աս­պե­տո­րեն շա­րու­նա­կում է նվի­րա­կան ծա­ռա­յու­թյու­նը հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նու­թյան ֆի­զի­կա­կան և հոգևոր բնագ­ծում։ Հոգևոր դասն իր բուն ա­ռա­քե­լու­թյա­նը՝ Ա­վե­տա­րա­նի խոս­քի քա­րոզ­մա­նը լիար­ժեք տր­վե­լու լա­վա­գույն ժա­մա­նակ­ներ է ապ­րում։
Ստե­փա­նա­կեր­տի մայր տա­ճա­րի օծ­մամբ վե­րաի­մաս­տա­վոր­վեց թե­մի վե­րա­բաց­ման խո­րա­խոր­հուր­դը։ Մեր հնա­մե­նի հա­վա­տը ե­րի­տա­սար­դա­նում է։ Մեր հա­վա­տը, փառք Տի­րո­ջը, ման­կա­նում է։ Հա­վատն է մղում հրաշք­նե­րի։ Հա­վատն Ար­ցա­խում ճամ­փա­բա­ժան է դար­ձել՝ մինչև 1988 և հե­տո… Հե­տոն օրհ­նա­բեր է։
Վաղ է ա­սել՝ թե­մը հաս­կա­քա­ղի մեջ է, բայց հոգևոր քա­րոզ­չու­թյան ու դաս­տիա­րա­կու­թյան պտուղ­նե­րը նշ­մար­վում են։ Ուր­վագծ­վում է Ար­ցա­խի թե­մի տես­լա­կա­նը։ Բա­րի հո­վիվն ու Խա­ղա­ղու­թյան Իշ­խա­նը մա­նուկ հա­վա­տը կրող­նե­րին ա­ռաջ­նոր­դում է ե­րա­զանք­նե­րի ի­մաս­տուն և լու­սե ճա­նա­պար­հով։ Ար­ցա­խում խոս­քի ճա­նա­պար­հը տա­նում է դե­պի Բեթ­ղե­հե­մյան աստղ։ Ճշ­մա­րիտ, ճշ­մա­րիտ է աս­վում՝ խոս­քի դեմ մե­ղան­չելն անհ­նա­րին է և դժ­վար է ցրել խա­վա­րը… Լոյս ե­ղի­ցի։ Եվ ե­ղեւ լոյս…

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Կայք էջից օգտվելու դեպքում ակտիվ հղումը պարտադիրէ © ARTSAKH TERT. Հեղինակային իրավունքները պաշտպանված են.