ՎԱՂԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Պարզվում է մեր այս պուճուրիկ, ափի մեջ հանգիստ տեղավորվող, քեզ հետ ուսերիդ ամեն տեղ եկող երկրում երկուսից մեկը, հաստատ, իմաստուն է, ամեն ինչ իմացող, իրենից ամենաքիչը մի 30-32 տարի առաջ տեսնող, այն էլ՝ առանց աչքն ու միտքը կկոցելու։ Չասեք էլ, գիտեմ, որ աշխարհի երեսին գտնվող ոչ մի երկրում նման զարմանահրաշ երևույթ գոյություն չունի։ Չկա նման բան։ Օրինակի համար եմ ասում, գոյություն ունեն մարդիկ, ովքեր, ասենք, մի 25 տարի առաջ մի գրամ անգամ չէին կասկածում, որ թուրքը 2020-ի սեպտեմբերին գալու է մեր երկրի վրա ու մենք էլ չենք կարողանալու դրա դեմն առնել, որովհետև այդ 25 տարվա մեջ ուղղակի ոչինչ չենք արել, ի՛նչ բանակ, ի՛նչ բան… թեպետ ես, որպես մի հասարակ մահկանացու, ինձ իրավունք եմ վերապահում հարցնել` լավ, եղբայր, եթե բանակ գոյություն չուներ, ինչո՞ւ թուրքը հարձակումը բերեց հասցրեց 20-ի աշուն… Կարո՞ղ էր, չէ՞, օրինակի համար, 2010-ին, կամ՝ 2015-ին, գոնե 17-ին այդ բանն անել… բայց չարե՞ց, չէ՞… թեպետ 16-ին փորձեց…
Լավ, չեմ հակաճառում, իմաստուն մարդ ես, եթե ասում ես, ուրեմն մի բան գիտես, հետո էլ՝ իմաստունների հետ վիճելն ուղղակի խոխայություն է, միամիտ զբաղմունք, եթե կուզեք՝ ինքնասպանություն: Մեկն էլ փորձում է գլխին հավաքված մի քանի իրատեսի համոզել, որ 88-ից այս կողմ ինչ արել ենք, սուտ է, այսինքն՝ ինքներս մեզ անընդհատ խաբել ենք, մխիթարել, գեղեցիկ բառեր շռայլել, անիմաստ ոգևորվել, շքանշաններ ու մեդալներ հանձնել, պաշտոններ ու կոչումներ բաժանել։ Եվ ինքը, ուզում եմ ասել` այդ իմաստունը, միշտ էլ երկրի ղեկավարներին զգուշացրել է ապագա վտանգների մասին, ցույց տվել ճշմարիտ ճանապարհը, առաջարկել իր եզակի, փրկարար ծառայությունները…
Երրորդ իմաստունը, պարզվում է, ավելի իմաստուն է։ Գիտե՞ք ինչ է ասում մեր այդ ոչ մի պատերազմի չմասնակցած այրը, առանց աչք թարթելու, դեմքի բավականին լուրջ արտահայտությամբ ասում է, որ 94-ին չպիտի կանգնեինք, պիտի անցնեինք Քուռ գետը, պիտի ազատագրեինք ամբողջ պատմական Հայաստանը, վերադարձնեինք մեր երբեմնի Ծովիցծովը… Եվ մարդը չի թաքցնում, որ ինքը համարյա պարտադրում էր այն ժամանակվա պատասխանատու ընկերներին՝ շարքային զինվորներից մինչև հրամանատար ու երկրի ղեկավար, պարտադրում էր, որովհետև, զարմանալի կանխատեսում, տեսնում էր 20-ի աշունը։
Այսպես, որ լսում ես, իսկապես, վատ չի հնչում, հրաշալի էլ ցանկություն է, պինդ մարտահրավեր… բայց, դե, ասողին լսող էլ է հարկավոր… հրաման կատարող, իմաստունի ասած՝ նվիրյալ, երկիր սիրող, զենք պաշտող, մի խոսքով՝ կռվող տղա…
Հիմա էս ի՞նչ է մեր վիճակը, ով զարթնում է, մատ է թափ տալիս… քրքջում, ձեռ առնում.. ծաղրում… մեր զինվորին հալածում մեր սարերից։ Սարի ավելորդության հարց է, եղբայր, ոչ ծաղիկ կա, ոչ ծառ… Գոմշասարը տեսե՞լ եք… լավ՝ Օմարը… մտածելու բան է… Ալպիական մանուշակն էլ Մռովի լանջերին է… Ասում են` առաջ չկար, զինվորս բարձրացավ, մանուշակն էլ՝ հետը… Հավատալ-չհավատալն արդեն քո գործն է… Պարտադրելու ցանկություն բացարձակապես չունեմ, ուզում եմ ասել՝ հավատաս, էլի տանուլ ես տալու… կորցնելու ես…
Բայց հանկարծ չմտածեք, որ ես այսպես հեշտությամբ իմ ծովերից և այդ ծովերի արանքում եղած-ստեղծածից հրաժարվում եմ: Չէ, իմ տեսակը իր ունեցածից հրաժարվող տեսակ չէ, բայց ժամանակն ինձ, իհարկե, կարծես, մի քիչ մտերմացրել է իրականության հետ, որտեղ, ցավոք, ես ընդամենը մի պուճուրիկ տարածք եմ զբաղեցնում, շատ-շա՛տ պուճուրիկ տարածք, չերևացող, մի տեսակ սուտ, աներևակայելի չշոշափվող… ընդամենը մի ոտքի տեղ…
Ո՞վ կմտածեր…
Հենց այնտեղ էլ, հենց Մռովի լանջին, չէ ամենաբարձր տեղը, զինվոր տղերքից մեկը, հիսունն անց մարդ էր, չգիտես ինչու, կարծես, հենց այնպես, մի քանի բառ դրեց մանուշակի ոտքի տակ.
- Նոր եմ հասկանում, որ մենք ավելորդ սար չունենք, ոչ էլ՝ ծառ, ոչ էլ՝ թուփ, ոչ էլ՝ աղբյուր… մեր այս Աստծո տված երկրում ամեն ինչ իր տեղն ու դերն ունի, իր նշանակությունը… ինչու չէ՝ առաքելությունը… նոր եմ հասկանում, որ միայն մարդ արարածը չէ երկիր պահողը…
Բայց էլի դառնանք մեր նորօրյա իմաստուններին, ավելի ճիշտ նրանցից մեկին, ով, կարելի է ասել, ամենևին էլ սովորական իմաստուն չէ, օրինակի համար, ժողովրդի ընտրյալ էլ է եղել, կարգին, փափուկ բազկաթոռներ է զբաղեցրել, պարգևատրել է պետականաշինությանը ակտիվորեն, անմնացորդ մասնակցելու համար, համաժողովների կազմակերպման հսկայական փորձ է կուտակել, մի խոսքով, դասական նմուշ պատմության, հետագա սերունդների համար։ Եվ ասե՞մ ինչ է ասում այդ դասական իմաստունը։ Եթե, իհարկե, ցանկություն ունեք լսելու։ Ուրեմն այդ դասական իմաստունը անխտիր մեղադրում է բոլորին, բնականաբար, բացի իրենից, ասում է սխալ եք ապրել, տիկնայք ու պարոնայք, իրականության հետ երբեք ոչ մի կապ չեք ունեցել, չեք նկատել խելոք ու ազնիվ մարդկանց, ավելորդ գովաբանել եք, ավելորդ գնահատել, ավելորդ բարձրացրել… Ասում է անձնականը միշտ էլ գերակշռող է եղել… այսինքն՝ անձնականից այն կողմ դատարկություն է…
Ծափահարություն… բո՛ւռն, երկարատև… ամեն օր ու ժամ, պարտադիր փողայինի ուղեկցությամբ…
Իսկ մենք ընկել, պարտության պատճառներ ենք փնտրում… մեղավորներ, դավաճաններ, դիրքը լքածներ… հասարակ ժողովրդին չսիրող-արհամարհողներ… Իմաստուն մարդիկ էլ բան են ասում, ծիծաղում եք… Չէ, չի լինի, այսպես երբեք ճշմարտության ետևից չեք հասնելու… Եվ ամենակարևորը, մեզ ոչ մեկը չի ընդունելու, մեզ հետ նույնիսկ զրուցելու ցանկություն չի ունենալու…
Լավ, հիմա ի՞նչ եք անելու… ո՞րն է ապրելու, երկիրը պահելու անքննելի տարբերակը։ Չասեք, գիտես, ասա, մենք էլ իմանանք։ Չեմ թաքցնում, որոշ բաներ, իհարկե, գիտեմ, բայց այնքան էլ իմաստուն չեմ, որ իմացածս հաջողությամբ դարձնեմ հանուրի սեփականությունը, կամ՝ հանրային տարածք։ Միայն մի բան կարող եմ ասել, չնայած ասածս համարյա կապ չունի մեր վաղվա հետ։
Ուրեմն` Շուշիում, իմ մանկության տարիներին, բոլոր մուսուլման բակերում շատ էին մտավոր ունակություններից զուրկ երեխաները, հաշմանդամներն էլ չէին քիչ, երեխաներ կային ձեռքի երկու կամ երեք մատով, կային նաև կակազող երեխաներ, մի քանիսն էլ չէին կարողանում մեզ նման, օրինակի համար, ուղիղ քայլել… դպրոց չգնացողներն էլ էին անհաշիվ։ Ես, իհարկե, սկզբում ոչինչ չէի հասկանում, բայց երբ մեծացա մի քիչ և տեսա ոչ մեզ նմանների այդ առատությունը, և մայրս էլ հասկացավ, որ շատ-շատ հարցեր անընդհատ գրոհում են իմ անպաշտպան աշխարհամասը, փորձեց ընդամենը մի քանի բառով վահանել իմ այդ միամիտ տարածքը.
- Սա Աստծո պատիժն է…
Բնականաբար, ես էլի ոչինչ չհասկացա, մինչև… մինչև… իմ առաջին ճակատամարտը վաթսունականներին, նույն այդ մուսուլման բակերից մեկում, մենակ` տասի դեմ և իմ զարմանքն ի վեր բարձրացող թուրք կանանց ձայնը՝ սպանեք, հային էդ էլ է քիչ…
Հետգրություն. Չգիտեմ ինչպես են այս ամենը մեկնաբանելու մեր իմաստունները, բայց մի բան հաստատ է՝ մինչև մեր վերադարձը Շուշիում էլի նման երեխաներ են ծնվելու՝ քայլելու ու մտածելու կարողությունից զուրկ, երեխաներ, ովքեր չեն ճանաչելու նույնիսկ իրենց ծնողներին…