ՉԱՐԵՆՑՅԱՆ ՀԱՆՃԱՐԻ ԼՈՒՅՍՈՎ
Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
1937թ. նոյեմբերի 27-ի առավոտյան Երևանի բանտում, երկարատև անգիտակից վիճակից հետո, բոլորից լքված ու անօգնական իր մահկանացուն է կնքել ժամանակի մեծագույն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը: Ստալինյան մարդակործան վարչակարգի զոհ դարձած հայ հանճարի գերեզմանի տեղը մինչ այսօր անհայտ է, բայց դեռ կենդանության օրոք իր ժողովրդի համար լեգենդ դարձած բանաստեղծը մահվանից հետո հավերժական կյանքով ապրում է նրա սրտում:
Ժամանակն ինչքան հեռանում է նրանից, այնքան նրա խորախորհուրդ գրական ժառանգությունը նոր շերտեր է բացում մեր առաջ: Եվ ՙԺամանակի շունչը՚ դառնալու գրողի նրա բանաձևը հավասարապես վերաբերում է ընթերցողներիս` հանճարի ամեն տողի մեջ մեր ժամանակը տեսնելու գաղտնագրումն ըմբռնելով, քանզի ՙմեծ պոետի նետի նշանի ահագնություն՚ հանճարներ սերելու պատգամախոսություն է նաև:
Անվանի գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սամվել ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը թերևս Չարենցի հանճարի նորովի ըմբռնման մի բացահայտում է:
Գրականագետի հետ մեր զրույցը գլխավորապես գրողի ՙԵրկիր Նաիրի՚ վեպի մասին է, որը նա գրել է 1921-24թթ. և նկարագրում է երկրում տիրող պատմաքաղաքական իրավիճակը Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Չարենցը վեպում կենտրոնանում է այնտեղ ապրող նաիրցիների ազատատենչության և հետագա ծանր պարտության վրա: Վեպն այն մասին է, թե ինչպես ընկավ նաիրյան այդ քաղաքը, և Հավիտենական ոսոխը ոտք դրեց վառվող քաղաքի մոխիրների վրա:
Չարենցի այս գործը բոլորս ենք կարդացել, համենայն դեպս` միջին և ավագ սերունդը: Նոր սերնդի մասին հաստատ չենք կարող ասել` հաշվի առնելով ընթերցանությունից նրա հեռացած լինելը, բայց ոմանք երևի ընթերցած կլինեն:
- Հաստատ կարդացել եք ՙԵրկիր Նաիրի՚-ն և չեք տեսել այն, ինչ Չարենցը գրել է,- այսպես սկսեց մեզ հետ զրույցը գրականագետ Սամվել Մուրադյանը:
- Ես էլ եմ շատ ուշ տեսել: Որովհետև ինձ էլ էին սխալ սովորեցրել իմ ուսուցիչները: Հետո, երբ ես սկսեցի հատուկ նպատակով Չարենց ուսումնասիրել, հասկացա, որ Լենինին նվիրված բոլոր բանաստեղծությունները, բալլադները, պոեմները Չարենցը գրել է որպես ինքնապաշտպանական վահան` իրեն փրկելու համար, ասելու համար, որ Լենինի մասին իր կարծիքը դա է, թող բոլորն իմանան և չխոսեն: Բայց Չարենցը Լենինի իսկական կերպարը ստեղծել է ՙԵրկիր Նաիրի՚ վեպում: Կարող եք կարդալ Չարենցի Երկերի ակադեմիական հրատարակության 5-րդ հատորը, որտեղ ՙԵրկիր Նաիրի՚ վեպն է` Ալմաստ Զաքարյանի ծանոթագրություններով: Դրանք այդ ժամանակաշրջանի կնիքը կրում են իրենց վրա: Չենք կարող մեղադրել, թե ինչու է այդպես գրել, որովհետև 1960-ականներին չէին կարող բացահայտ խոսել: Չարենցը վեպում գրում է, որ Կարսի անկումը սկսվեց 1917 թվականի փետրվարից: Այսինքն` ռուսական փետրվարյան հեղափոխությունը դարձավ Կարսի անկման պատճառ: Իսկ Կարսը Չարենցի համար խորհրդանիշ է, որ նշանակում է ամբողջ Հայաստանի կորցրած տարածքը: Կարսը Արևելյան Հայաստանում էր գտնվում, բայց այն նաև կորսված Արևմտյան Հայաստանի խորհրդանիշն է: Մեր ժողովրդից շատերը չգիտեն, կարծում են` Արաքսից այն կողմ գտնվող ամբողջ տարածքը Արևմտյան Հայաստան է: Մինչդեռ Արաքսի ափամերձ շրջանները Արևելյան Հայաստան են` Սուրմալուն, Իգդիրը, Կողբը, Կարսը…
- Չարենցը գրում է, որ հաջորդ օրը,1917թ. մարտին ՙԲերդից դուրս եկան զորքեր, զորքեր, զորքեր, թնդանոթներ, սվիններ, հրացաններ: Եվ ինչ է` դուք կարծում եք նրանք գնում էին Հավիտենական հիվանդի դեմ կռվելու՞՚: Հավիտենական հիվանդը թուրքն է: Անունը չի կարողանում տալ: Ստիպված ասում է` Հավիտենական հիվանդ: Չի կարողանում ասել` թուրք: Որովհետև մի ժամանակ կար, որ մտածում էր, թե շուտով համաշխարհային հեղափոխություն կլինի, Հայկական հարցը կլուծվի: Եվ նույնիսկ ՙՍտամբուլ՚ պոեմում ասում է, որ Ֆաթիհ սուլթանը ձեռքը թաթախեց արյան մեջ և խփեց Այա Սոֆիայի տաճարի պատին, բայց դեռ կգա ժամանակը, Ֆաթիհ Սուլթանի արյունոտ ձեռքը Այա Սոֆիայի տաճարից կմաքրի թուրք կոմսոմոլը: Ե’վ այսպես է գրել, և’ իր իրական մտածողությունն է գրել: Այսպես է գրել պաշտպանվելու համար, բայց իրականում իր ազգային ցավը, մտահոգությունն արտահայտել է ուրիշ կերպ: Վեպում գրում է, որ 1920թ. վերջերին Կարսի անկումն արդեն դարձավ անխուսափելի, որովհետև այդտեղ իրենց ստոր դերը խաղացին որոշ ՙնաիրադավաճան սրիկաներ՚: Ովքե՞ր էին դրանք: Մեկը` Կարո Դարայանը: Ո՞վ էր Կարո Դարայանը: Ասում է` ՙՄոսկվաներում փչացած հաստագլուխ էշ, որին Մոսկվայից գործուղեցին Բաքու, որ թուրք նավթագործների ապստամություն կազմակերպի նաիրյան նավթային ընկերությունների դեմ՚: Հայ նավթագործներին Բաքվից վտարեցին Կարո Դարայանի նման մարդիկ, որոնք կազմակերպեցին թուրքերի ապստամբությունը հայ նավթագործների` Մանթաշովի և մյուսների դեմ: Այնուհետև շարունակում է, որ դրանով չբավարարվեցին և Կարո Դարայանին գործուղեցին Կարս, որպեսզի այդ ստոր դավաճանը ժողովրդի մեջ խուճապ առաջացնի և Հավիտենական հիվանդի դեմ կռվող մեր մարտիկների մեջ դասալքություն քարոզի: ՙՆույն ստոր նպատակին էին ծառայում նաև պարոն Մարութե Դրաստամատյանը կամ Գրաստամատյանը և պսակի չարժանացած օրիորդ Սաթոն, որի օրիորդ լինելուն խիստ կասկածում էր ընկերր Վառոդյանը՚: Սա էլ Կլարա Ցետկինի, Ռոզա Լյուքսեմբուրգի, այն մյուսների նման բոլշևիկների համաշխարհայնացածներից էր: (Ի դեպ, նման մեկն էլ Մուրացանի կինը` Ոսկի Տեր-Հովհաննիսյանն է եղել, որի պատճառով խելագարվեց խեղճ Մուրացանը):
ՙԻսկ ո՞վ է նրանց գլխավոր ղեկավարը: Կամ` ինչպես Հաջի Մանուկով Օնիկ էֆենդին պիտի ասեր` վերին գլուխը՚: Լենինը չի՞ բոլշևիկների վերին գլուխը: Հիմա տեսեք` ինչպես է տալիս Լենինի բնութագիրը: Իբր թե ասում է Հաջի Մանուկով Օնիկ էֆենդին: ՙՄի ռսացած մոնղոլ, մի արյունարբու սկյութ, որ Եվրոպայից կոլոլված վագոնով եկավ Ռուսաստան, ներսում իշխանությունը գրավեց, հանձնեց գերմանացիներին, որպեսզի այդպիսով իրականացնի արյունարբու Վիլհելմ կայսրին տված իր խոստումները՚: Այստեղ չակերտը փակվում է, Հաջի Մուրադովի խոսքն ավարտվում է: Հեղինակային խոսքով Չարենցը գրում է. ՙԱհա թե ով է դրանց գլխավոր ղեկավարը՚: Սա ամեն մարդ չի հասկանա: Համոզված եմ` կարդացել եք ու չեք հասկացել: Այստեղ գաղտնագիր կա: Չարենցյան հանճարը հենց այդտեղ է:
Ինձ ցավ է պատճառում, որ մեր ժողովուրդը Չարենցին լավ չի ճանաչում: Չարենցին դարձրին Հոկտեմբերյան հեղափոխության երգիչ, Լենինի երգիչ: Մի ժամանակ այդպես պետք էր, երբ Չարենցին արդարացնելու խնդիր կար (Չարենցն արդարացվել է 1955թ.), պետք էր այդպիսի բաներ ասել, որ խորհրդային պետությունը Չարենցի իրավունքները վերականգներ: Այդ արեցին ու ընկան կրակը: Հետո չարենցագիտությունը գնաց այդ ուղղությամբ: Բայց հետո եկան Հրանտ Թամրազյանի, Էդվարդ Ջրբաշյանի նման մարդիկ, կամա~ց-կամաց մաքրեցին այդ բաները և ցույց տվեցին, որ Չարենցը ազգային մեծ բանաստեղծ է:
1936թ. դեկտեմբերի 6-9-ը Չարենցը գրել է մի բանաստեղծություն, որը վերնագրել է` ՙԻ խորց սրտի խոսք ընդ Աստծո՚: Շատերին ծանոթ չի այս բանաստեղծությունը: Գտեք ՙԵղիշե Չարենց. վերջին խոսք՚ վերնագրով ժողովածուն, որը լույս է տեսել 2007թ.: Դա կազմել և խմբագրել են Ալբերտ Իսոյանը և Անահիտ Չարենցը: Այդտեղ Չարենցի փրկված ձեռագրերի հիման վրա վերծանված ստեղծագործություններն են: Այդ ՙԻ խորոց սրտի՚-ն բանաստեղծությունը տետրապտիքոս է, որը նշանակում է չորս մասից բաղկացած ստեղծագործություն: Չարենցը գրել է 4 սոնետ, որոնք զարգացման տրամաբանական ընթացքով մեկը մյուսի շարունակությունն են, դրանք ունեն բովանդակային շատ խոր ընդհանրացումներ: Դա որ կարդաք, կհասկանաք` ինչ է Չարենցի ողբերգությունը: Ես միայն մի մասին կանդրադառնամ:
ՙՎկա՚ բառը ի՞նչ է նշանակում: Այսօրվա ըմբռնումով հասկանում ենք դեպքի ականատես, դատարանում ցուցմունք տվող: Մինչդեռ իր նախնական իմաստով նշանակել է հավատի և գաղափարի կամավոր նահատակ, մարտիրոս: Օրինակ` Սուրբ Ստեփանոս նախավկայի վանքը: Դրանք առաջին քրիստոնյաներն են, որոնք զոհվել են քարկոծվելով, ինքնազոհ կամավոր մարտիրոսներ են: Վկա Չարենցը համարում է և՜ իրեն, և՜ Նարեկացուն: