ԽՂՃԻ ՑՄԱՀ ԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼԸ
Էվիկա ԲԱԲԱՅԱՆ
Անդրեյ ՍԱԽԱՐՈՎԻ ծննդյան 98¬ամյակի առթիվ
Այս տարվա մայիսի 21-ին նա կդառնար 98 տարեկան։ Անդրեյ Սախարովը ոչ միայն ռուսական, այլ նաև մեր հայկական պատմության կարևոր մասն է։ Մարդկանց համար, ում երիտասարդության և հասունության տարիներն անցել են անցյալ դարի 70-ականների վերջին-80-ականների սկզբին, այդ անունը շատ բան է ասում։ Ականավոր գիտնական, հումանիստ, հասարակական գործիչ։ Նա իր ապրած ժամանակաշրջանի համար շատ կարևոր գործ է արել՝ մարդկանց ցույց տալով, որ քաղաքականությունը կարող է ու պետք է նրանց առաջ անկեղծ, ազնիվ լինի, այն չի կարող այլ նպատակ ունենալ, քան մարդու բարօրությունը։
Հիշում եմ, թե ինչպես էին ծնողներս անգամ տանը շշուկով խոսում նրա մասին, նրանց խոսքերից, լինելով դեռահաս, իմացա, որ կա նման գիտնական, ով ոչնչից չի վախեցել ու խորհրդային իշխանությանը մեղադրել է մարդու իրավունքները խախտելու մեջ, ինչի համար նրան աքսորել են։ Սակայն ինչպիսին է նա, ինչ տեսք ունի` ոչ ոք ինչպես հարկն է չգիտեր էլ, չէ՞ որ անցյալում նա գաղտնեգրված գիտնական էր, իսկ ներկայում՝ քաղբանտարկյալ... Բայց սա նրան ավելի մեծ կարևորություն էր հաղորդում։ Այդ տարիներին ԽՍՀՄ քաղաքացիներից շատերն էին զգում ու տեսնում խորհրդային իշխանության թերությունները, բայց դրա մասին վախենում էին բարձրաձայնել, և եթե կարծիքներով էլ փոխանակվում էին, ապա` միայն շշուկով, ճիշտ է որոշ անհայտ անձինք անեկդոտներ էին հորինում, որոնք տարածվում էին երկրով մեկ, բայց դրանք նույնպես շշուկով էին պատմում, շուրջբոլորը նայելով, որպեսզի հանկարծ ինչ¬որ մեկն ականջ չդնի ու չմատնի։ Իսկ մարդը, ով այդ պահին կյանքի բոլոր բարիքներն ուներ, Սոցիալիստական աշխատանքի եռակի հերոս, ակադեմիկոս, ջրածնային ռումբի ՙհայր՚, չերկնչեց, քանի որ մտածում էր իր երկրի ճակատագրի մասին և նրա բարգավաճումը տեսնում էր ոչ թե միջուկային հզորության, այլ մարդկանց բարեկեցության ու ազատության մեջ։
Եվ ահա վրա հասավ վերակառուցումը։ 1986թ. դեկտեմբերին Գորբաչովը նրան աքսորից վերադարձրեց, բայց դա մեծ գիտնականին չստիպեց լուռ մնալ ու համակերպվել անօրինությունների հետ, թեպետ նա հավատաց գորբաչովյան վերակառուցմանը։ Ինչպես հավատացին նաև արցախցիները՝ այդ ժամանակ բարձրացնելով անկախության ու ազատության դրոշը։ Անդրեյ Սախարովն իսկույն հասկացավ մեր Շարժման էությունն ու արդարացիությունը և մինչև կյանքի վերջը սատարում էր արցախցիներին։ Շատերն են հիշում ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների առաջին համագումարը, որտեղ Անդրեյ Սախարովն ամբիոնից, ի լուր ամենքի, բարձրաձայնեց Աֆղանստանի և Լեռնային Ղարաբաղի մասին ճշմարտությունը: Հիշում են, թե ինչպես էր դահլիճում նստած ագրեսիվ ու հնազանդ մեծամասնությունը բղավոցներով ու սուլոցներով խանգարում նրա ելույթին, իսկ նա, դրան ուշադրություն չդարձնելով, շարունակ խոսում էր։ Եվ ինչպես Աստվածաշնչում է ասված. ՙՈվ ականջ ունի, թո՜ղ լսի՚։ Մեծ գիտնականը երեք անգամ Գորբաչովին նամակ է գրել, որոնցում պատմում էր Ղարաբաղյան շարժման մասին ողջ ճշմարտությունը, հակամարտության լուծման տարբերակներ էր առաջարկում։ Նա առաջարկում էր համադաշնություն ստեղծել. ՙԲոլոր հանրապետություններին՝ միութենական և ինքնավար, ինքնավար մարզերին, ազգային օկրուգներին պետք է հավասար իրավունքներ տալ՝ պահպանելով ներկա տարածքային սահմանները։ Նրանք բոլորը պետք է առավելագույն անկախություն ստանան։ Նա համարում էր, որ պետք է լիովին հրաժարվել կայսերական բռնի միավորումից, իսկ այնուհետև արդեն կտորներից ամբողջական ինչ-որ մի նոր բան ստեղծել։ ՙԱռաջարկվող համակարգում պետք է միայն հանրապետություններ լինեն։ Նախկին ինքնավար մարզերը պետք է նույնպես հանրապետությունների վերածվեն։ Օրինակ, Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունը չի պատկանի ո՜չ Հայաստանին, ո՜չ Ադրբեջանին՝ այն ինքնուրույն կլինի և իրավունք կստանա տնտեսական կամ այլ կարգի հարաբերություններ հաստատել նրանց հետ, ում ինքը կցանկանա։ Նման լուծումը շահեկան կլինի երկրի բոլոր քաղաքացիների համար։ Եվ միայն այդ ճանապարհով, իմ պատկերացմամբ, հնարավոր կլինի հասնել ազգային հարցի լուծմանը՚,¬ասում էր նա։ Բոլոր ժողովուրդներն ունեն ազատ կամարտահայտման միջոցով իրենց ճակատագիրը տնօրինելու իրավունք: Այն երաշխավորվում է միջազգային վերահսկողության կողմից` սահմանված հետևելու բոլոր երկրների կառավարությունների կողմից Մարդու իրավունքների հռչակագրի պահպանմանը: Հենց այդ դրույթների շրջանակներում էր նա դիտարկում նաև Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, որը նրան պատկերանում էր որպես այն արմատական խնդիրներից մեկը, որի լուծումից կախված կլինի` ինչ ընթացք կստանան ԽՍՀՄ-ում տեղի ունենալիք ժողովրդավարական գործընթացները: Սախարովին մեղադրում էին նրանում, որ իր գործողություններով և բարեփոխումներ ենթադրող առաջարկներով նա կործանում է գոյություն ունեցող կարգը: Պատմությունը ցույց տվեց, որ միայն սախարովյան գաղափարների իրագործման պարագայում էր հնարավոր պահպանել Միությունը: Կցանկանայինք մի հատված մեջբերել Անդրեյ Սախարովի` 1988թ. մարտի 21-ին Գորբաչովին գրված նամակից, որը երկար տարիներ գաղտնի է պահվել. ՙԵս կոչ եմ անում այնպիսի լուծումներ գտնել, որոնք հիմնված կլինեն մեր ժողովուրդներից յուրաքանչյուրի շահերի խաղաղ և ըստ հնարավորության անկողմնակալ հաշվառման վրա: Իմ պատկերացմամբ` անհրաժեշտ է ԽՍՀՄ Սահմանադրությանը համապատասխան` Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի միջնորդությունը քննարկել Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդում և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդում: Տարաձայնությունների պարագայում իրավարար վճիռը պետք է կայացնի ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը: Ես Ադրբեջանի, Հայաստանի և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդներին կոչ եմ անում հաշվի առնել ինքնավար մարզի բնակչության մեծամասնության և մարզային խորհրդի հստակ արտահայտված կամքը` որպես գլխավոր հիմնավորում սահմանադրական որոշման կայացման համար: Այս ծանր օրերին ես խնդրանքով և կոչով դիմում եմ Ադրբեջանի և Հայաստանի ժողովուրդներին լիովին բացառել բռնությունը: Մեծագույն ողբերգություն կլիներ, եթե արդեն իրագործված հրեշավոր հանցագործությունների (նկատի են առնվում Սումգայիթի հայերի ջարդերը – հեղ.) պատասխանը լինեն նորերը:
Դեկտեմբերին Սախարովը Մոսկվայի մի խումբ մտավորականների հետ միասին Ադրբեջան, Հայաստան և Լեռնային Ղարաբաղ է այցելում: Նրա առաքելության գլխավոր նպատակը մտավորականության ղեկավարության ու ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների միջոցով հակամարտող կողմերի դիրքորոշումներում շփման եզրեր գտնելն էր: Սա բառի բուն իմաստով միջնորդական խաղաղասիրական առաքելություն էր: Սակայն Սախարովի առաքելությանը վիճակված էր բախվել ոչ միայն անըմբռնողության, այլ նաև ուղիղ թշնամանքի` դրսևորվելով անգամ հենց միջնորդի անձի հանդեպ: Ուշագրավ մի դրվագ Ելենա Բոների հիշողություններից. ՙ1988թ. դեկտեմբերին մոսկվացիների մի խումբ Սախարովի հետ Անդրկովկասում էր: Հանդիպում ունեցան Ադրբեջանի ԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղարի հետ: Վեզիրովը երկու ժամ, ասես բեմի վրա լիներ, մեզ համար դասախոսություն է կարդում հայ-ադրբեջանական բարեկամության մասին: Անդրեյ Դմիտրևիչին դժվարությամբ հաջողվեց իր խոսքը լսելի դարձնել Վեզիրովի թնդուն, նրան բնորոշ հռետորական ձայնի ֆոնին: Պատմեցինք` որն է այցի նպատակը: Չնկատեց, շարունակեց բարեկամության մասին խոսել. ՙՄենք եղբայրական ազգեր ենք՚: Ես էլ ասացի, որ եղբայրները, պատահում է, իրար հետ կռվում են, բայց դժբախտության պահին մոռանում են անցյալը: Հենց երկրաշարժը նման մի դժբախտություն է: Դուք նեղացել եք, որ աշխարհը չի տեսնում ձեր բարյացակամությունը: Ղարաբաղը հիմա տվեք հայերին: Չէ՞ որ այնտեղ հիմա ներս խցկվելու մի թիզ հող չկա: Ողջ աշխարհը ծնկաչոք ձեզ երախտագիտություն կհայտնի: Ու դարեդար երգեր կհյուսվեն: Միայն նրա դեմքը տեսնեիք, երբ նա կտրուկ պատասխանեց. ՙՀողը չեն նվիրում: Հողը նվաճում են: Արյամբ՚: Ու դեռ ախորժանքով էլ կրկնեց. ՙԱրյա՜մբ՚: Այսպես ավարտվեց Բաքվի իշխանության հետ զրույցը: Վեզիրովն արյուն խոստացավ: Ու այն թափվե՜ց՚: (ՙԿոմունիստ՚, 19.06.1990)…
1989թ. դեկտեմբերի 9-ին տված իր վերջին հարցազրույցում Սախարովը նախազգուշացնում էր. ՙԼեռնային Ղարաբաղում արդեն շատ վաղուց ոչ սովորական ողբերգական իրավիճակ է տիրում: Անգամ դժվարացել է այնտեղից տեղեկատվություն ստանալը: Բայց այն ամենը, ինչ իմանում ենք, սարսափելի է: Մտածում եմ, որ իրավիճակը շատ մոտ է անլուծելի դառնալուն: Դրա առաջացման պատճառն այն է, որ առաջին փուլերում կենտրոնական իշխանություններն անվճռականություն և սխալներ են թույլ տվել: Ինձ համար գերակա է ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը: Հիմա շատ կարևոր է, որպեսզի երկու ազգերը ձեռնպահ մնան բռնի գործողություններից: Խոսքը երկու ժողովուրդների ողբերգության մասին է: Եվ մենք չենք կարող այդ տեսանկունից նրանց տարանջատել: Ղարաբաղը մեծ հիմնախնդրի միայն մի մասն է: Ես պարզապես համարում եմ, որ մենք պետք է համասահմանադրական վերակառուցում իրականցնենք` բոլոր ազգային-տարածքային կազմավորումների հավասարության և նրանց անկախություն շնորհելու սկզբունքների հաշվառումով` միասնական պայմանագրի հիման վրա Միությանը հետագա անդամակցության իրավունքով: Իմ կարծիքով սա մեր երկրում գոյություն ունեցող ազգային հակասությունների ողջ կծիկի միակ լուծումն է, հակասություններ, որոնք շատ սուր դրսևորում են ստացել ոչ միայն Անդրկովկասում, այլ նաև ուրիշ շրջաններում: Ու այդ շրջանների թիվը գնալով աճում է…՚:
Սախարովն իրավացի էր` նրա ՙանիրատեսական՚ թվացող ուղին ընդունելուց հրաժարված ՙիրատես քաղաքական գործիչները՚ երկիրը ոչ միայն աղետային վիճակի հասցրեցին, այլև նախկին ԽՍՀՄ ողջ տարածքով մեկ բազմաթիվ բոցավառվող ու մարմրող հակամարտություններ թողեցին…
Անդրեյ Դմիտրևիչ Սախարովը մահացել է 1989թ. դեկտեմբերի 14-ի երեկոյան սրտի նոպայից: Նախօրեին Կրեմլում միջշրջանային պատգամավարական խմբի (ժողովրդական պատգամավորների 2-րդ համագումարը) ժողովում նա վերջին անգամ ելույթ ունեցավ: 1989թ. դեկտեմբերի 17-ին հազարավոր մարդիկ վերջին հրաժեշտը տվեցին Սախարովին: Ողջամիտ մարդականցից շատերի համար դա անկատար մնացած հույսերը թաղել էր նշանակում:
Հայաստանում Ռուսաստանի նախկին դեսպան Անատոլի Դրյուկովի խոսքով` ՙՀայաստանում առաջինն են գիտակցել Սախարովի ունեցած դերակատարությունը՚: Դրա վկայությունը Երևանում նրա անունը կրող հրապարակն է, որտեղ 2001թ. տեղադրվեց խղճի ցմահ բանտարկյալի հուշարձանը, ի դեպ, առաջինը նախկին Խորհրդային Միության տարածքում: Իսկ երախտապարտ արցախցիները մեծն հումանիստի ու գիտնականի անունով են կոչել Ստեփանակերտի փողոցներից մեկն ու թիվ 8 ավագ դպրոցը: