ՍԼԱՎԱ ՍԱՐԳՍՅԱՆ. ՙԳԵՐԱԴԱՍԵԼ ԵՄ ԶԲԱՂՎԵԼ ՄԻ ԳՈՐԾՈՎ, ՈՐՆ ԻՄ ԿՈՉՈՒՄՆ Է՚
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Սլավա Սարգսյան։ Ծնվել է Ասկերանի շրջանի Խնապատ գյուղում։ Ավարտել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտի պատմաաշխարհագրական ֆակուլտետը։ Երկար տարիներ աշխատել է Երևանում, Հայկ. ԽՍՀ Նախարարների խորհրդին առընթեր հուշարձանների պահպանության և օգտագործման գլխավոր վարչությունում։ 1999թ. հրավիրվել Արցախ և զբաղեցրել է հուշարձանների պահպանության և ուսումնասիրման վարչության պետի պաշտոնը։ Արժանացել է մշակույթի վաստակավոր գործչի ՙԵրախտագիտություն՚ մեդալի։ Սարգսյանն արժանացել է փաստավավերագրության միջազգային ակադեմիայի (Մոսկվա) պատվավոր դոկտորի կոչման։ Երեսունից ավելի գրքերի, քարտեզների հեղինակ է, ՙԱրցախի Հանրապետության ատլասի՚ համահեղինակ։ Տպագրության ընթացքի մեջ են ՙԱրցախի ամրոցները՚, ՙԱրցախի վանքերը՚, ՙԽնապատի իշխանական և հոգևոր ազգատոհմերը՚ (հայերեն և ռուսերեն) գրքերը։
Ներկայացնում ենք մեր հարցազրույցը։
-Սլավա, քո հետաքրքրությունը պատմական հուշարձանների, ամրոցների, վանքերի հանդեպ ինչպե՞ս սկսվեց:
-Մի դրվագ հիշեցի. երբ ուսանող էի, մեր գյուղ հերթական այցելության, մի շրջագայության ժամանակ տեսա` հողից քար էր ցցված, եղբորս հետ հանեցինք, պարզվեց, որ դա եզակի քանդակազարդ քար էր, հետագայում, ավարտելուց հետո, երբ աշխատանքի անցա հուշարձանների պահպանության վարչությունում, գործի բերումով արդեն մասնագիտորեն սկսեցի զբաղվել հուշարձաններով։ Կարող եմ ասել, որ ես Հայաստանի տարածքի հուշարձանների 80 տոկոսի հետ այն տարիներին եմ ծանոթացել։ Շիրակի, Լոռու, Տավուշի մարզեր, Իջևան, Դիլիջան, ես հատուկ եմ ընտրել այդ տարածքները, որ ճանապարհս թեքեմ ու գամ նաև Ղարաբաղ։ Իսկ երբ արդեն 1985 թվականն էր, Արցախ հաճախ գալուս պատրվակը դարձրի վանքուամրոց ուսումնասիրելը, քանի որ այն ժամանակ ՊԱԿ-ն ուժեղ էր գործում, իսկ գաղտնի ստորագրահավաքի շրջանն սկսված էր։ Ի դեպ, իսկապես Արցախյան շարժումն սկսվել էր 1988-ից դեռ շատ առաջ…Արցախյան շարժմանը հարելը կապված էր Սուրեն Այվազյանի և Իգոր Մուրադյանի հետ իմ ծանոթությունից։
-Տարիներով շրջագայել ես Արցախ աշխարհի բազում բնակավայրերով, հայտնաբերել ես ամրոցներ, վանքեր… Ամենահիշվող և ուշագրավ դրվագներից, խնդրեմ, կամ հայտնությունը, որ ցնցել է քեզ։
-ՙԱրցախի ամրոցները՚ շուրջ 1000-էջանոց գրքի վրա աշխատել եմ 35 տարուց ավելի։ Երբ գործը սկսել եմ, որոշ ամրոցների մասին (գրավոր և ոչ գրավոր աղբյուրներից) գիտեի, իսկ իմ ուսումնասիրման հետևանքով գրքում ներառված է 114 ամրոց։ Որևէ ամրոց կամ վանք առանձնացնել չեմ կարող, քանի որ դրանց մեծ մասն ունեն պատմական մեծ արժեք, և ամրոցները ներկայացնում են այս կամ այն վարչական տարածքի կենտրոնները, որոնց մոտ գտնվում է նաև վանքը՝ որպես առաջնորդարան, օրինակ՝ Կաչաղակաբերդի մոտ գտնվում է Մեծառանից վանքը և այլն… Հեշտ չէր շրջագայելը, ձմռանը, ձյունով, գիշերներով վերադառնալը… Հատկապես որ ճանապարհները նաև անվտանգ չէին. պատահել են գայլեր, Քարվաճառի, Քիրսի տեղանքում արջ էլ է պատահել, էլ չեմ խոսում վայրի կատուների և հսկայական օձերի մասին… Այդքան չարչարանքներից հետո դեռ պիտի տպագրության հարցերով էլ զբաղվեի։ Դա արդեն իսկական տառապանք է, ինչքան գրելիս եմ չարչարվել, մի տասն անգամ ավելի էլ չարչարվել եմ հովանավոր գտնելիս։
-Քո բոլոր գրքե՞րն ես հովանավորությամբ տպագրել։
-Չէ, ինչ-որ մի չնչին մաս էլ պետական միջոցներով եմ տպագրել։ Բայց ես դա բավարար չեմ համարում։ Եթե մարդ գրքեր է գրում, չպիտի մտածի տպագրության և տպագրական ծախսերի մասին։ Խոսքս հատկապես վերաբերում է այն գրքերին, որոնք Արցախի ճանաչման գործընթացի, քարոզչական պատերազմի հետ կապ ունեն։ Այս գործում պետական մոտեցում, պետական հովանավորություն է պետք։ Ասենք, հայերենով ես գիրքը տպագրում եմ՝ չարչարվելով, ժամանակ կորցնելով, իսկ չէ՞ որ այդ ուսումնասիրությունների, քարտեզների, բրոշյուրների՝ այլ լեզուներով տպագրելը, միջազգային հանրությանը ծանոթացնելը մեկ անձի և՜ խնդիրը չէ, և՜ ուժերից վեր գործ է։
Կենցաղը, սոցիալական վիճակը ևս փոքր խնդիր չէ ակտիվ ստեղծագործական-գիտական գործունեությամբ զբաղվողի համար։ Քսան տարի է՝ ես Խնապատ-Ստեփանակերտ ճանապարհներին եմ, վարձավճարի վրա ահռելի գումարներ եմ ծախսել…
-Սլավա, քո ուսումնասիրություններում գիտական ի՞նչ մեթոդներով ես առաջնորդվել։
-Ընդհանրապես պատմությունն առանց փաստարկումների, առանց պատմական հիմնավորման չի լինում։ Ուսումնասիրողը պետք է ունենա նաև պատմական ՙհոտառություն՚։ Անհամեստություն չլինի, ինձ մոտ երկուսն էլ կա։ Օրինակ, իմ ՙԱրցախի բնակավայրերը. ստուգաբանություններ՚ գրքում ես ստուգաբանում եմ 600-ից ավելի պատմական տեղանուններ…
-Տեղանունների հանդեպ քո հետաքրքրությունը հայտնի է, բայց ինչ-ինչ շրջանակներում այն կարծիքն է շրջանառվում, որ քո համակարգումը հասնում է աբսուրդի…
-Որովհետև նրանք սովոր են կրկնել ասված մտքեր և ի վիճակի չեն խորանալ պատմական ճշմարտությունների մեջ։ Ես սովորություն ունեմ գնալ չտրորված ճանապարհով։ Չորս տարի ՙԱրցախի տեղանունները՚ չտպագրվեց, երբ կար գիտխորհրդի որոշումը, իսկ երբ գիրքը գտավ իր…ճանապարհը, այն ընդունվեց նաև …չկամների կողմից։ Այդ գրքից մի օրինակ բերեմ. մենք ստուգաբանում ենք Ծիծեռնավանք անունը, այդ անունով գյուղ էլ կա։ Ասում են՝ անունն առաջացել է Պետրոս Առաքյալի ճկույթից։ Ախպեր ջան, ինչ կապ ունի ճկույթը կամ ծիծեռնակի պաշտամունքը վանքի հետ։ Այս տարածքի բնակավայրերը վաղնջական ժամանակներում Տաթևի վանքի ենթակայության տակ չէին, հետևաբար այստեղի գյուղերը պիտի ունենային մի առաջնորդարան, հետևաբար վանքի անվանումը պիտի ունենա ոչ թե ճկույթի, այլ առաջնորդարանի իմաստ։ Արաբական աղբյուրներում հիշատակվում է Սիսար գավառը։ Տեղանվանագիտության մեջ առկա է ս¬ծ-ի հնչյունափոխությունը, օրինակ՝ Սար¬Ծար, Խսաբերդ¬Խծաբերդ, Ծոդ¬Զոդ¬Սոդ, Սավդեք¬Ծավդեք։ Այլ փաստեր էլ կան. ես գտել¬հայտնաբերել եմ բոլոր այն ձևույթները, որոնք հիմք են հանդիսացել տեղանունների ծագման, առաջացման համար։ Տեղանվանագիտությունը քարոզչության մեջ կարևոր տեղ ունի և, մեր կարծիքով, ով չի տիրապետում դրան` պատմաբան կոչվելուց հեռու է։ Այդ գիրքը գրելիս ես 1200-1300 աղբյուր, բազմաթիվ փաստաթղթեր եմ ուսումնասիրել և հղումներ կատարել։ Երբ ես դեռ Երևանում էի, մեկ տարուց ավելի հանրային գրադարանից դուրս չէի գալիս, հավաքել եմ Արցախին վերաբերող 4 թղթապանակ նյութեր, գիտեի, որ դրանք ինձ վաղ թե ուշ պետք էին գալու։ Արցախում գրքեր գրելս հեշտացնում էր այն, որ հիմքը դրել էի Երևանում։
-Փաստորեն, դու գիտական ուսումնասիրություններ ես կատարում առանց հավակնելու գիտական կոչումների։
-Ինձ համար կոչում ստանալը դժվար չէ, իմ ուսումնասիրությունները, գրքերը ներկայացնելու դեպքում՝ կստանամ։ Կոչումն ինձ ի՞նչ պիտի տա, հետո էլ ես ժամանակ չունեի նստեի անգլերեն, փիլիսոփայություն պարապեի, ժամանակս իզուր վատնեի, գերադասել եմ զբաղվել մի գործով, որն իմ կոչումն է, որն ազգանպաստ գործ է։
-Երբևէ մտքովդ չի՞ անցել նաև մանկավարժությամբ զբաղվել, չէ՞ որ դա հենց քո մասնագիտությունն է։
-Չէ, չէ։ Այդ աշխատանքն ինձ չի ձգում, չի հետաքրքրում, իմ նախասիրություններից դուրս է։
-Սլավա, ինչի՞ վրա եք աշխատում։
-Ինձ պատվերներ են տալիս, որ գրեմ այս կամ այն տոհմի պատմությունը։ Դա շատ աշխատատար գործ է` կապված ոչ միայն արխիվային փաստաթղթերի, այլև գերեզմանաքարերի արձանագրությունների ուսումնասիրման հետ։ Բայց այս գործն էլ գիտական¬քարոզչական նշանակություն ունի։ Ի դեպ, ՙԱրցախի ամրոցները՚ Արցախի հիմնախնդրի քարոզչության համար լայն հնարավորություններ է տալիս. գավառները կարելի է առանձին¬առանձին պրակներով ներկայացնել։ Սպասում եմ Հյուսիսային Արցախի ազատագրմանը, որպեսզի ամրոցների հետ կապված իմ փաստերը լրացնեմ¬ամբողջացնեմ։ Այդ տարածքից 8 ամրոցներ ներառված են, բայց եղածն ավելի շատ է։ Գրքեր ունեմ, որոնց տպագրությունն այլ լեզուներով անհրաժեշտ է։ ՙԱրցախի բնակավայրերը՚ գիրքը խոստացել են Բեյրութում ֆրանսերեն թարգմանել և տպագրել։ Քարոզչության ոլորտում մեր անելիքները շատ-շատ են։ Ի դեպ, ես նախկինում առաջարկություններ էի արել ստեղծելու կենտրոն, որը սակայն չընդունվեց, և որը կզբաղվի քարոզչական և հակաքարոզչական գործունեությամբ: Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարը Լոնդոն թռչող ինքնաթիռում, որտեղ հայ լրագրողներ կային, վեճի մեջ մտնելով ասել է` թե Ղարաբաղում տեղանուններն օտար են և օրինակ է բերել Խանքենդին։ Ես իմ գրքում հիմնավորել եմ, թե այդ տեղանունն ինչպես է ծագել, ինչ հնչյունափոխության է ենթարկվել։ Արմատը հայկական հան¬բառն է, որը վերաբերում է ժայռին, քերծին, ոչ թե` խան-ը: Մենք ասում ենք Հունոտ, բայց արմատը հան¬ն է այսինքն՝ ժայռի տակ գտնվող վայր։ Ժայռը Շուշիի բարձրավանդակն է, որի շուրջ առկա են 10 բնակավայրեր և բնակատեղիներ, որոնք անվանակոչվել են Շուշիի ժայռ-բարձրավանդակից։ Բայց սա այլ խոսակցության նյութ է…