ՍԼԱ­ՎԱ ՍԱՐԳ­ՍՅԱՆ. ՙԳԵ­ՐԱ­ԴԱ­ՍԵԼ ԵՄ ԶԲԱՂ­ՎԵԼ ՄԻ ԳՈՐ­ԾՈՎ, ՈՐՆ ԻՄ ԿՈ­ՉՈՒՄՆ Է՚

 Սլա­վա Սարգ­սյան։ Ծն­վել է Աս­կե­րա­նի շր­ջա­նի Խնա­պատ գյու­ղում։ Ա­վար­տել է Երևա­նի Խ. Ա­բո­վյա­նի ան­վան ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տի պատ­մաաշ­խար­հագ­րա­կան ֆա­կուլ­տե­տը։ Եր­կար տա­րի­ներ աշ­խա­տել է Երևա­նում, Հայկ. ԽՍՀ Նա­խա­րար­նե­րի խոր­հր­դին ա­ռըն­թեր հու­շար­ձան­նե­րի պահ­պա­նու­թյան և օգ­տա­գործ­ման գլ­խա­վոր վար­չու­թյու­նում։ 1999թ. հրա­վիր­վել Ար­ցախ և զբա­ղեց­րել է հու­շար­ձան­նե­րի պահ­պա­նու­թյան և ու­սում­նա­սիր­ման վար­չու­թյան պե­տի պաշ­տո­նը։ Ար­ժա­նա­ցել է մշա­կույ­թի վաս­տա­կա­վոր գործ­չի ՙԵ­րախ­տա­գի­տու­թյուն՚ մե­դա­լի։ Սարգ­սյանն ար­ժա­նա­ցել է փաս­տա­վա­վե­րագ­րու­թյան մի­ջազ­գա­յին ա­կա­դե­միա­յի (Մոսկ­վա) պատ­վա­վոր դոկ­տո­րի կոչ­ման։ Ե­րե­սու­նից ա­վե­լի գր­քե­րի, քար­տեզ­նե­րի հե­ղի­նակ է, ՙԱր­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան ատ­լա­սի՚ հա­մա­հե­ղի­նակ։ Տպագ­րու­թյան ըն­թաց­քի մեջ են ՙԱր­ցա­խի ամ­րոց­նե­րը՚, ՙԱր­ցա­խի վան­քե­րը՚, ՙԽնա­պա­տի իշ­խա­նա­կան և հոգևոր ազ­գա­տոհ­մե­րը՚ (հա­յե­րեն և ռու­սե­րեն) գր­քե­րը։

Ներ­կա­յաց­նում ենք մեր հար­ցազ­րույ­ցը։

-Սլա­վա, քո հե­տաք­րք­րու­թյու­նը պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­րի, ամ­րոց­նե­րի, վան­քե­րի հան­դեպ ինչ­պե՞ս սկս­վեց:
-Մի դր­վագ հի­շե­ցի. երբ ու­սա­նող էի, մեր գյուղ հեր­թա­կան այ­ցե­լու­թյան, մի շր­ջա­գա­յու­թյան ժա­մա­նակ տե­սա` հո­ղից քար էր ցց­ված, եղ­բորս հետ հա­նե­ցինք, պարզ­վեց, որ դա ե­զա­կի քան­դա­կա­զարդ քար էր, հե­տա­գա­յում, ա­վար­տե­լուց հե­տո, երբ աշ­խա­տան­քի ան­ցա հու­շար­ձան­նե­րի պահ­պա­նու­թյան վար­չու­թյու­նում, գոր­ծի բե­րու­մով ար­դեն մաս­նա­գի­տո­րեն սկ­սե­ցի զբաղ­վել հու­շար­ձան­նե­րով։ Կա­րող եմ ա­սել, որ ես Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քի հու­շար­ձան­նե­րի 80 տո­կո­սի հետ այն տա­րի­նե­րին եմ ծա­նո­թա­ցել։ Շի­րա­կի, Լո­ռու, Տա­վու­շի մար­զեր, Իջևան, Դի­լի­ջան, ես հա­տուկ եմ ընտ­րել այդ տա­րածք­նե­րը, որ ճա­նա­պարհս թե­քեմ ու գամ նաև Ղա­րա­բաղ։ Իսկ երբ ար­դեն 1985 թվա­կանն էր, Ար­ցախ հա­ճախ գա­լուս պատր­վա­կը դարձ­րի վան­քուամ­րոց ու­սում­նա­սի­րե­լը, քա­նի որ այն ժա­մա­նակ ՊԱԿ-ն ու­ժեղ էր գոր­ծում, իսկ գաղտ­նի ստո­րագ­րա­հա­վա­քի շր­ջանն սկս­ված էր։ Ի դեպ, իս­կա­պես Ար­ցա­խյան շար­ժումն սկս­վել էր 1988-ից դեռ շատ ա­ռաջ…Ար­ցա­խյան շարժ­մա­նը հա­րե­լը կապ­ված էր Սու­րեն Այ­վա­զյա­նի և Ի­գոր Մու­րա­դյա­նի հետ իմ ծա­նո­թու­թյու­նից։
-Տա­րի­նե­րով շր­ջա­գա­յել ես Ար­ցախ աշ­խար­հի բա­զում բնա­կա­վայ­րե­րով, հայտ­նա­բե­րել ես ամ­րոց­ներ, վան­քեր… Ա­մե­նա­հիշ­վող և ու­շագ­րավ դր­վագ­նե­րից, խնդ­րեմ, կամ հայտ­նու­թյու­նը, որ ցն­ցել է քեզ։
-ՙԱր­ցա­խի ամ­րոց­նե­րը՚ շուրջ 1000-է­ջա­նոց գր­քի վրա աշ­խա­տել եմ 35 տա­րուց ա­վե­լի։ Երբ գոր­ծը սկ­սել եմ, ո­րոշ ամ­րոց­նե­րի մա­սին (գրա­վոր և ոչ գրա­վոր աղ­բյուր­նե­րից) գի­տեի, իսկ իմ ու­սում­նա­սիր­ման հետևան­քով գր­քում նե­րառ­ված է 114 ամ­րոց։ Որևէ ամ­րոց կամ վանք ա­ռանձ­նաց­նել չեմ կա­րող, քա­նի որ դրանց մեծ մասն ու­նեն պատ­մա­կան մեծ ար­ժեք, և ամ­րոց­նե­րը ներ­կա­յաց­նում են այս կամ այն վար­չա­կան տա­րած­քի կենտ­րոն­նե­րը, ո­րոնց մոտ գտն­վում է նաև վան­քը՝ որ­պես ա­ռաջ­նոր­դա­րան, օ­րի­նակ՝ Կա­չա­ղա­կա­բեր­դի մոտ գտն­վում է Մե­ծա­ռա­նից վան­քը և այլն… Հեշտ չէր շր­ջա­գա­յե­լը, ձմ­ռա­նը, ձյու­նով, գի­շեր­նե­րով վե­րա­դառ­նա­լը… Հատ­կա­պես որ ճա­նա­պարհ­նե­րը նաև անվ­տանգ չէին. պա­տա­հել են գայ­լեր, Քար­վա­ճա­ռի, Քիր­սի տե­ղան­քում արջ էլ է պա­տա­հել, էլ չեմ խո­սում վայ­րի կա­տու­նե­րի և հս­կա­յա­կան օ­ձե­րի մա­սին… Այդ­քան չար­չա­րանք­նե­րից հե­տո դեռ պի­տի տպագ­րու­թյան հար­ցե­րով էլ զբաղ­վեի։ Դա ար­դեն իս­կա­կան տա­ռա­պանք է, ինչ­քան գրե­լիս եմ չար­չար­վել, մի տասն ան­գամ ա­վե­լի էլ չար­չար­վել եմ հո­վա­նա­վոր գտ­նե­լիս։
-Քո բո­լոր գր­քե՞րն ես հո­վա­նա­վո­րու­թյամբ տպագ­րել։
-Չէ, ինչ-որ մի չն­չին մաս էլ պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րով եմ տպագ­րել։ Բայց ես դա բա­վա­րար չեմ հա­մա­րում։ Ե­թե մարդ գր­քեր է գրում, չպի­տի մտա­ծի տպագ­րու­թյան և տպագ­րա­կան ծախ­սե­րի մա­սին։ Խոսքս հատ­կա­պես վե­րա­բե­րում է այն գր­քե­րին, ո­րոնք Ար­ցա­խի ճա­նաչ­ման գոր­ծըն­թա­ցի, քա­րոզ­չա­կան պա­տե­րազ­մի հետ կապ ու­նեն։ Այս գոր­ծում պե­տա­կան մո­տե­ցում, պե­տա­կան հո­վա­նա­վո­րու­թյուն է պետք։ Ա­սենք, հա­յե­րե­նով ես գիր­քը տպագ­րում եմ՝ չար­չար­վե­լով, ժա­մա­նակ կորց­նե­լով, իսկ չէ՞ որ այդ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի, քար­տեզ­նե­րի, բրո­շյուր­նե­րի՝ այլ լե­զու­նե­րով տպագ­րե­լը, մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը ծա­նո­թաց­նե­լը մեկ ան­ձի և՜ խն­դի­րը չէ, և՜ ու­ժե­րից վեր գործ է։
Կեն­ցա­ղը, սո­ցիա­լա­կան վի­ճա­կը ևս փոքր խն­դիր չէ ակ­տիվ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան-գի­տա­կան գոր­ծու­նեու­թյամբ զբաղ­վո­ղի հա­մար։ Քսան տա­րի է՝ ես Խնա­պատ-Ստե­փա­նա­կերտ ճա­նա­պարհ­նե­րին եմ, վար­ձավ­ճա­րի վրա ահ­ռե­լի գու­մար­ներ եմ ծախ­սել…

-Սլա­վա, քո ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում գի­տա­կան ի՞նչ մե­թոդ­նե­րով ես ա­ռաջ­նորդ­վել։
-Ընդ­հան­րա­պես պատ­մու­թյունն ա­ռանց փաս­տար­կում­նե­րի, ա­ռանց պատ­մա­կան հիմ­նա­վոր­ման չի լի­նում։ Ու­սում­նա­սի­րո­ղը պետք է ու­նե­նա նաև պատ­մա­կան ՙհո­տա­ռու­թյուն՚։ Ան­հա­մես­տու­թյուն չլի­նի, ինձ մոտ եր­կուսն էլ կա։ Օ­րի­նակ, իմ ՙԱր­ցա­խի բնա­կա­վայ­րե­րը. ստու­գա­բա­նու­թյուն­ներ՚ գր­քում ես ստու­գա­բա­նում եմ 600-ից ա­վե­լի պատ­մա­կան տե­ղա­նուն­ներ…
-Տե­ղա­նուն­նե­րի հան­դեպ քո հե­տաք­րք­րու­թյու­նը հայտ­նի է, բայց ինչ-ինչ շր­ջա­նակ­նե­րում այն կար­ծիքն է շր­ջա­նառ­վում, որ քո հա­մա­կար­գու­մը հաս­նում է աբ­սուր­դի…
-Ո­րով­հետև նրանք սո­վոր են կրկ­նել աս­ված մտ­քեր և ի վի­ճա­կի չեն խո­րա­նալ պատ­մա­կան ճշ­մար­տու­թյուն­նե­րի մեջ։ Ես սո­վո­րու­թյուն ու­նեմ գնալ չտ­րոր­ված ճա­նա­պար­հով։ Չորս տա­րի ՙԱր­ցա­խի տե­ղա­նուն­նե­րը՚ չտ­պագր­վեց, երբ կար գիտ­խոր­հր­դի ո­րո­շու­մը, իսկ երբ գիր­քը գտավ իր…ճա­նա­պար­հը, այն ըն­դուն­վեց նաև …չկամ­նե­րի կող­մից։ Այդ գր­քից մի օ­րի­նակ բե­րեմ. մենք ստու­գա­բա­նում ենք Ծի­ծեռ­նա­վանք ա­նու­նը, այդ ա­նու­նով գյուղ էլ կա։ Ա­սում են՝ ա­նունն ա­ռա­ջա­ցել է Պետ­րոս Ա­ռա­քյա­լի ճկույ­թից։ Ախ­պեր ջան, ինչ կապ ու­նի ճկույ­թը կամ ծի­ծեռ­նա­կի պաշ­տա­մուն­քը վան­քի հետ։ Այս տա­րած­քի բնա­կա­վայ­րե­րը վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րում Տաթևի վան­քի են­թա­կա­յու­թյան տակ չէին, հետևա­բար այս­տե­ղի գյու­ղե­րը պի­տի ու­նե­նա­յին մի ա­ռաջ­նոր­դա­րան, հետևա­բար վան­քի ան­վա­նու­մը պի­տի ու­նե­նա ոչ թե ճկույ­թի, այլ ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի ի­մաստ։ Ա­րա­բա­կան աղ­բյուր­նե­րում հի­շա­տակ­վում է Սի­սար գա­վա­ռը։ Տե­ղան­վա­նա­գի­տու­թյան մեջ առ­կա է ս¬ծ-ի հն­չյու­նա­փո­խու­թյու­նը, օ­րի­նակ՝ Սար¬Ծար, Խսա­բերդ¬Խծա­բերդ, Ծոդ¬Զոդ¬Սոդ, Սավ­դեք¬Ծավ­դեք։ Այլ փաս­տեր էլ կան. ես գտել¬հայտ­նա­բե­րել եմ բո­լոր այն ձևույթ­նե­րը, ո­րոնք հիմք են հան­դի­սա­ցել տե­ղա­նուն­նե­րի ծագ­ման, ա­ռա­ջաց­ման հա­մար։ Տե­ղան­վա­նա­գի­տու­թյու­նը քա­րոզ­չու­թյան մեջ կարևոր տեղ ու­նի և, մեր կար­ծի­քով, ով չի տի­րա­պե­տում դրան` պատ­մա­բան կոչ­վե­լուց հե­ռու է։ Այդ գիր­քը գրե­լիս ես 1200-1300 աղ­բյուր, բազ­մա­թիվ փաս­տաթղ­թեր եմ ու­սում­նա­սի­րել և հղում­ներ կա­տա­րել։ Երբ ես դեռ Երևա­նում էի, մեկ տա­րուց ա­վե­լի հան­րա­յին գրա­դա­րա­նից դուրս չէի գա­լիս, հա­վա­քել եմ Ար­ցա­խին վե­րա­բե­րող 4 թղ­թա­պա­նակ նյու­թեր, գի­տեի, որ դրանք ինձ վաղ թե ուշ պետք էին գա­լու։ Ար­ցա­խում գր­քեր գրելս հեշ­տաց­նում էր այն, որ հիմ­քը դրել էի Երևա­նում։
-Փաս­տո­րեն, դու գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ ես կա­տա­րում ա­ռանց հա­վակ­նե­լու գի­տա­կան կո­չում­նե­րի։
-Ինձ հա­մար կո­չում ստա­նա­լը դժ­վար չէ, իմ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը, գր­քե­րը ներ­կա­յաց­նե­լու դեպ­քում՝ կս­տա­նամ։ Կո­չումն ինձ ի՞նչ պի­տի տա, հե­տո էլ ես ժա­մա­նակ չու­նեի նս­տեի անգ­լե­րեն, փի­լի­սո­փա­յու­թյուն պա­րա­պեի, ժա­մա­նակս ի­զուր վատ­նեի, գե­րա­դա­սել եմ զբաղ­վել մի գոր­ծով, որն իմ կո­չումն է, որն ազ­գան­պաստ գործ է։
-Երբևէ մտ­քովդ չի՞ ան­ցել նաև ման­կա­վար­ժու­թյամբ զբաղ­վել, չէ՞ որ դա հենց քո մաս­նա­գի­տու­թյունն է։
-Չէ, չէ։ Այդ աշ­խա­տանքն ինձ չի ձգում, չի հե­տաք­րք­րում, իմ նա­խա­սի­րու­թյուն­նե­րից դուրս է։
-Սլա­վա, ին­չի՞ վրա եք աշ­խա­տում։
-Ինձ պատ­վեր­ներ են տա­լիս, որ գրեմ այս կամ այն տոհ­մի պատ­մու­թյու­նը։ Դա շատ աշ­խա­տա­տար գործ է` կապ­ված ոչ միայն ար­խի­վա­յին փաս­տաթղ­թե­րի, այլև գե­րեզ­մա­նա­քա­րե­րի ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րի ու­սում­նա­սիր­ման հետ։ Բայց այս գործն էլ գի­տա­կան¬քա­րոզ­չա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի։ Ի դեպ, ՙԱր­ցա­խի ամ­րոց­նե­րը՚ Ար­ցա­խի հիմ­նախ­նդ­րի քա­րոզ­չու­թյան հա­մար լայն հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ է տա­լիս. գա­վառ­նե­րը կա­րե­լի է ա­ռան­ձին¬ա­ռան­ձին պրակ­նե­րով ներ­կա­յաց­նել։ Սպա­սում եմ Հյու­սի­սա­յին Ար­ցա­խի ա­զա­տագր­մա­նը, որ­պես­զի ամ­րոց­նե­րի հետ կապ­ված իմ փաս­տե­րը լրաց­նեմ¬ամ­բող­ջաց­նեմ։ Այդ տա­րած­քից 8 ամ­րոց­ներ նե­րառ­ված են, բայց ե­ղածն ա­վե­լի շատ է։ Գր­քեր ու­նեմ, ո­րոնց տպագ­րու­թյունն այլ լե­զու­նե­րով անհ­րա­ժեշտ է։ ՙԱր­ցա­խի բնա­կա­վայ­րե­րը՚ գիր­քը խոս­տա­ցել են Բեյ­րու­թում ֆրան­սե­րեն թարգ­մա­նել և տպագ­րել։ Քա­րոզ­չու­թյան ո­լոր­տում մեր ա­նե­լիք­նե­րը շատ-շատ են։ Ի դեպ, ես նախ­կի­նում ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ էի ա­րել ստեղ­ծե­լու կենտ­րոն, ո­րը սա­կայն չըն­դուն­վեց, և ո­րը կզ­բաղ­վի քա­րոզ­չա­կան և հա­կա­քա­րոզ­չա­կան գոր­ծու­նեու­թյամբ: Ադր­բե­ջա­նի ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րը Լոն­դոն թռ­չող ինք­նա­թի­ռում, որ­տեղ հայ լրագ­րող­ներ կա­յին, վե­ճի մեջ մտ­նե­լով ա­սել է` թե Ղա­րա­բա­ղում տե­ղա­նուն­ներն օ­տար են և օ­րի­նակ է բե­րել Խան­քեն­դին։ Ես իմ գր­քում հիմ­նա­վո­րել եմ, թե այդ տե­ղա­նունն ինչ­պես է ծա­գել, ինչ հն­չյու­նա­փո­խու­թյան է են­թարկ­վել։ Ար­մա­տը հայ­կա­կան հան¬բառն է, ո­րը վե­րա­բե­րում է ժայ­ռին, քեր­ծին, ոչ թե` խան-ը: Մենք ա­սում ենք Հու­նոտ, բայց ար­մա­տը հան¬ն է այ­սինքն՝ ժայ­ռի տակ գտն­վող վայր։ Ժայ­ռը Շու­շիի բարձ­րա­վան­դակն է, ո­րի շուրջ առ­կա են 10 բնա­կա­վայ­րեր և բնա­կա­տե­ղի­ներ, ո­րոնք ան­վա­նա­կոչ­վել են Շու­շիի ժայռ-բարձ­րա­վան­դա­կից։ Բայց սա այլ խո­սակ­ցու­թյան նյութ է…