ՄԵՐ ԼԵԶՈՒՆ` ՄԵՐ ՏՈՒՆԸ
Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
Հազարամյակներ շարունակ հայ ժողովրդի ինքնության գլխավոր պայմանը եղել է մայրենի լեզուն: Ազգի լեզուն նրա հավատն է, արժանապատվությունը, անցյալն ու ապագան: Հենց այս արժեքներով ենք դարերում գոյատևել` հաճախ բախվելով այլ քաղաքակրթական արժեքների: Այդ բախումները, ցավոք, ուղեկցվել են հայ էթնոսի համար ծանր կորուստներով, սակայն, թեկուզ այդկերպ` կարողացել ենք ՀԱՅ մնալ:
Այս համապատկերում փետրվարի 21-ը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի որոշմամբ որպես Մայրենիի օր պաշտոնապես նշելը, թերևս, զուտ խորհրդանշական իմաստ ունի: Բնականաբար, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն կարևոր նախաձեռնություն է ցուցաբերել` հիշեցնելով ամեն մի ժողովրդի համար մայրենի լեզվի անուրանալի դերի ու նշանակութան մասին: Բայց չմոռանանք, որ դա վերաբերում է աշխարհի բոլոր ազգերին, և այս հիմքով չէ միայն, որ մայրենի լեզուն պետք է հատուկ գուրգուրանքի արժանանա հայերիս կողմից: Խորհրդային տարիներին, ընդհանուր պետության մեջ ռուսերենի գերակայության պայմաններում, կար լեզվի ուծացման վտանգ, որի մասին սակավ է խոսվել մեզ պարտադրված ՙինտերնացիոնալ՚ հանդուրժողականության պատճառով: Եվ միայն ամենահամարձակներն են կարողացել ահազանգել այդ վտանգի հնարավոր հետևանքների մասին: Հիշենք Հովհաննես Շիրազի հանրահայտ տողերը, որոնք կարելի է լեզվապահպանության յուրօրինակ հիմն անվանել.ՙՎառեք խոսքս ու կրակով այրեք բերանն այն հայոց, /Որ մայր լեզվի բերդ չեն դարձնում բերանն իրենց տղայոց: /Որ թաղում են հայոց սոխակն, այլոց հավքին կյանք տալիս, /Վառեք նրան, ում ծնունդով Մաշտոցն աշխարհ չի գալիս՚:
ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ, գրող, կինոգետ Դավիթ Մուրադյանը, որը ժամանակ առ ժամանակ դասախոսությամբ հանդես է գալիս Արցախի պետական բուհերում, խոսելով լեզվի` որպես մշակույթի լեզվակրի և ընդհանուր առմամբ մշակույթի պետականաստեղծ դերի մասին, պարզաբանում է, որ լեզուն ինքնին մշակույթ է, և երբ մենք խոսում ենք հայերեն նույնիսկ կենցաղում, միանգամից տեղափոխվում ենք մշակույթի տարածք: Երբ ասում ենք` հաց, ջուր, ասում ենք նույն բառը, ինչ ասել է Հայկ Նահապետը: ՙԱյսպես խոսելով մեր իսկ լեզվով` տեղափոխվում ենք մետաֆիզկական ժամանակի մեջ, որտեղ բնակվում են ամբողջ ժողովուրդը, բոլոր սերունդները, որովհետև լեզուն կրում է ամբողջականության սինդրոմը: Հայոց լեզվի մեջ մենք անընդհատ հայկական կենսատարածության և պատմատարածության, հոգետարածության և մշակութային տարածության մեջ ենք՚,-մեկնաբանում է նա: Զարգացնելով այս թեման` ավելացնում է, որ հայոց լեզուն ունի մի հատկություն ևս. այն քաղաքակրթական հիշողություններ է կրում իր մեջ, շրջապատող երկրների և անհետացած լեզուների և ըստ էության աշխարահաստեղծման վկաներից է /Բայրոնն է ասում, չէ՞. ՙԱստծո հետ խոսելու լեզուն հայերենն է՚/:
Հայոց լեզուն իր մեջ կրում է քաղաքակրթական հասկացությունների մի ամբողջ համակարգ և այդ իսկ պատճառով բավականաչափ խորը, հզոր և ունիվերսալ հիմք է դրա վրա մշակույթ ստեղծելը: Թերևս հակաճառողները կասեն, որ լեզվի վրա գրականություն է ստեղծվում, ուրիշ էլ ի՞նչ մշակույթ: Դ. Մուրադյանը ցրում է այսպես մտածողների թերահավատությունը. ՙԲեթհովենի երաժշտությունը գերմաներեն է, ամբողջ այդ լեզվաստրուկտուրաների ինտոնացիոն համակարգի, այդ լեզվի պլաստիկայից ծնված երաժշտություն է: Վերդին գրում է իտալերեն. եթե Վերդիի նոտաները վերածենք բառերի, կստանանք իտալերեն: Հայկական մանրանկարչությունը հայերեն է, հայոց լեզվով է նկարված: Դյուրերի գեղանկարչությունը գերմաներեն է, Գոյայի գեղանկարչությունը` իսպաներեն: Այսպիսով լեզուն դառնում է ընդհանրապես մշակույթ սնող համակարգ. ազգային ինքնությունը և ազգային մշակույթի ինքնությունը իր մայրենի լեզվից է՚: Այդ պատճառով է, որ Մարտին Հայդեգերն ասում է` լեզուն տունն է կեցության: Այդ պատճառով է Ավ. Իսահակյանն ասում` լեզուն հայրենիք է: Դրանք փոխկապակցվող մտքեր են, որ գալիս են դեպի մեկ միասնական ճշմարտություն, որ երբ այսօր խոսում ենք մշակույթի` որպես տուն կեցության, պետք է, անուշուշտ, դա սկսենք մայրենի լեզվից: Եվ վերջապես. լեզուն սուվերենություն է, պետականաստեղծ երևույթ է, որովհետև ազգային պետություն ստեղծում են նույն լեզվով միմյանց հետ խոսող մարդիկ: Լեզուն նյութեղեն չէ, անշոշափելի է, ֆիզիկական իրականության մեջ չկա, միայն կա մտավոր, հոգևոր իրականության մեջ: Լեզուն այսպիսի մի զարմանալի այլափոխությամբ վերացականից վերածվում է իրականի, որովետև ինքն ազգաստեղծ և պետականաստեղծ երևույթ է: Հենց այս նկատի ունի Վահան Տերյանը, երբ ասում է. ՙԼեզուն ազգի հոգին է, կենդանի է լեզուն, կենդանի է ազգը, կենսունակ է առաջինը, ուրեմն` կենսունակ է և երկրորդը՚:
Տերյանի 135-ամյակն ենք նշում: Մելամաղձոտ աշնան բանաստեղծին տեսնելու փոխարեն պետք է առաջ մղենք այն Տերյանին, որը դեռևս անկախ պետություն չունեցած ժամանակներում, այդ խառը բեկման` 1-ին համաշխարհային պատերազմի և ռուսական հեղափոխության ժամանակաշրջանում, գրեց իր ծրագրային ՙՀոգևոր Հայաստան՚ հոդվածը, որտեղ նկարագրում է իր տեսլականը, թե որ դեպքում հնարավոր է կազմակերպել հայ ժողովրդին ընդհանուր` ազգային նպատակի, գաղափարի շուրջ, որպեսզի նա կարողանա վերագտնել իրեն 20-րդ դարում: Բանաստեղծությունների նրա անդրանիկ ժողովածուն` 1908թ. հրատարակած ՙՄթնշաղի անուրջներ՚-ը, լավագույն ապացույցն է այն բանի, թե ինչպես է մշակույթը կերտում իրականություն: Այն լեզվով, որով գրում էր Տերյանը, առօրյայում ժողովուրդը չէր խոսում (գուցե` մի խումբ մտավորականներ), և կարծես Տերյանի լեզուն օտարոտի էր այդ ժամանակի իրողություններում: Տերյանը վերականգնեց ազնվականական հայերենը, և պատահական չէ, որ նրան ենք համարում հայ նոր գրական լեզվի հիմնադիրը: Այդ հայերենի շուրջ ձևավորվեց մի նոր սերունդ, որը բարձրացրեց և համաշխարհային մակարդակի հասցրեց հայ մշակույթը:
ՙՀիմա մեր գրականությունը և ոչ միայն, թատրոնը, կինոն ասում են, որ կյանքի հավաստիության համար պիտի խոսել այն լեզվով, որով խոսում է առօրյան: Միացնում ենք հեռուստացույցը և տեսնում ենք, թե ինչպես է մեր աչքի առաջ հայերենը դառնում չորեքթաթ: Լեզուն ինքն էլ յուրահատուկ բիոօրգանիզմ է, կենսահամակարգ և ունի իր կրիտիկական սահմանը, որից այն կողմ սկսվում է էրոզիան, որից այն կողմ կորցնում ես հենասյունը, որովհետև լեզվի մեջ նույնպես ձևավորվում է արժեհամակարգ՚,-ցավով արձանագրում է Դ. Մուրադյանը: Հիշենք ինչ էր ասում նաև Սենեկան` Ներոնի ժամանակների փիլիսոփան. ՙԱղավաղված լեզուն աղավաղված բարքերի նշան է՚:
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի վերոհիշյալ որոշմանն ի համերաշխություն` փետրվարի 21-ը մի քանի տարի առաջ ներառվել է նաև մեր պետական տոնացույցում, և ամեն տարի այս օրը Արցախում ևս, հատկապես կրթօջախներում, նշվում է տարաբնույթ միջոցառումների կազմակերպմամբ: Միջոցառումների մակարդակով չէ, սակայն, որ պիտի գնահատել մայրենիի հանդեպ սերը. այն պիտի դրսևորվի պարբերաբար, մեր ամենօրյա վերաբերմունքի մեջ: Եթե խորհրդային տարիներին լուրջ սպառնալիք էր ռուսախոսությունը, ապա հիմա մեր բառապաշարում սկսել է լայն տարածում գտնել անգլերենը: Դա պայմանավորված է առօրյա կյանքում աստիճանաբար ավելի լայն կիրառություն գտնող ՙհամացանցային լեզվով՚, որի բազմաթիվ տերմիններ թեպետ հայերենում ունեն իրենց համարժեքը, սակայն շատերը, տուրք տալով ձևամոլությանը, նախընտրում են օտարահունչ բառերը: Արտաքին աշխարհի հետ արդյունավետ շփումն, անկասկած, անձի զարգացման համար կարևոր խթան է, և լեզուներ իմանալն այս առումով անհրաժեշտ գործոն է: Բայց այլ բան է տարբեր լեզուների տիրապետելը, այլ բան` սեփական լեզուն երկրորդական դասելը: Օտարամոլության նման դրսևորումները կարելի է համեմատել օտարասիրության հետ, ինչը ցանկացած ազգի համար ՙոտքի տակի ական է՚: Եվ հատկապես մեծ սփյուռք ունեցող հայ ժողովրդի համար լեզվապահպանությունը պետք է առաջնահերթ խնդիր դառնա ցանկացած պարագայում:
ՙՀայի լեզուն տունն է հայուն՚. Մուշեղ Իշխանի այս պատգամը բոլոր ժամանակների համար է ասված: Տարվա բոլոր օրերին էլ սիրենք, փայփայենք ու պաշտպանենք մեր հայ լեզուն: Հանո՜ւն մեր մշտագոյության: