ԹԱՏՐՈՆԻ ԱՌԵՂԾՎԱԾԸ, ՈՐ ՀԱՆԴԻՍԱՏԵՍԻՆ ՏԵՂԱՓՈԽՈՒՄ Է ՄԻ ՈՒՐԻՇ ԱՇԽԱՐՀ կամ` ՙԱՐՑԱԽԻՆ ԼԱՎ ԹԱՏՐՈՆ Է ՊԵՏՔ՚
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Նոր կորոնավիրուսի վտանգով պայմանավորված Ստեփանակերտի Վ. Փափազյանի անվան ն դրամատիկական թատրոնը մեկ ամսով դադարեցրել է իր գործունեությունը։ Թատրոնի միջազգային օրվա՝ մարտի 27-ի առթիվ շնորհավորենք կոլեկտիվին և թատերական արվեստի երկրպագուներին, ցանկանանք բաց վարագույրներ, լիքը ծափեր, ստեղծագործական մտահղացումների իրականացում։ Իսկ օրվա առթիվ թատրոնի խնդիրների շուրջ զրույցի ենք հրավիրել թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ։
-87-րդ թատերաշրջանի սկիզբը նշանավորվեց ՙԱրա, պա ստի պեն կընի՚ և ՙԼուսաբացից առաջ՚ ներկայացումներով։ Երկու բեմադրությունների տեքստային հեղինակները Արցախից են՝ փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ալեքսանդր Մանասյանը և երիտասարդ գրող Հերմինե Ավագյանը։ Ընթացքի մեջ է ՙՏմբլաչի Խաչանի՚ բեմադրությունը։ Թեման դարձյալ ղարաբաղյան է։ Խոսենք խաղացանկի և խաղացանկային քաղաքականության շուրջ. ի՞նչ է մատուցվում հանդիսատեսին, և արդյո՞ք հանդիսատեսը ընտրելու հնարավորություն ունի։
-Թատրոնն ամեն տարի իր խաղացանկը կազմելիս հաշվի է առնում տարվա ստեղծագործական ուղղությունը։ Եվ, ընդհանրապես, կարևորություն ունի, թե ինչ թեմաների, ինչ հեղինակների ենք անդրադառնում։ Այս առումով բավականին պատասխանատու ենք վերաբերվում խաղացանկը կազմելիս։ Աշխատում ենք պահել դասականը և ձեռք զարկել ժամանակակից գործերին։ Ժանրայինը ևս հաշվի ենք առնում՝ ընդգրկելով դրամատիկականը, կոմեդիան, վոդեվիլը… Փորձում ենք ժանրային հավասարակշռությունը պահել, որովհետև հանդիսատեսը բազմաշերտ է, բազմաճաշակ ու բազմակարծիք։ Բայց ասեմ նաև, որ ճաշակի առումով մենք ունենք հստակ սկզբունք, դիրքորոշում. թատրոնը ճաշակ է թելադրում։ Թատրոնը հանդիսատեսի ճաշակին չպիտի հետևի՝ հաշվի առնելով ֆինանսական մուտքը, այլևայլ հանգամանքներ։
Երկար ժամանակ Արցախում ստեղծված գրականությունը դուրս էր մնում թատրոնի ուշադրությունից։ Այս առումով մենք փորձեցինք հասկանալ, թե ինչ կարելի է անել այդ բացը լրացնելու համար։ Մարատ Դավթյանը, որ ղեկավարում էր Երևանի կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտի արցախյան մասնաճյուղի կուրսը, որպես դիպլոմային աշխատանք արել էր 20-25-րոպեանոց ներկայացում Ալեքսանդր Մանասյանի ՙԱրա պա ստի պեն կընի՚ արցախյան բարբառով գրած պոեմի հիման վրա։ Գաղափարը ծնվեց, մտածեցինք այն դարձնել խաղացանկային ներկայացում՝ ընդլայնելով, ներառելով հեղինակի այլ ստեղծագործություններից, արցախյան բանահյուսության այլ նմուշներից, աղբյուրներից։ Կարճ ժամանակում ստեղծվեց ներկայացում` թեթև, հետաքրքիր, բարբառի համ ու հոտով, երաժշտական, ժամանակակից շնչով հագեցած։ Ի դեպ, ներկայացումն ընդունվեց արցախցի հանդիսատեսի կողմից։ Հեղինակը, որի հետ սերտ համագործակցել ենք, ևս գոհ է մնացել։ Բեմադրության վրա աշխատելիս կազմը մշտապես խրախուսվում էր Ա. Մանասյանի կողմից, ինչը ևս կարևոր գործոն էր։ Հաջորդ ներկայացումը ՙԼուսաբացից առաջն՚ էր, որի հեղինակը երիտասարդ, ժամանակակից գրող Հերմինե Ավագյանն է։ Այս գործում կարևորը թեման էր։ Ես երկար ժամանակ մտածում էի արցախյան ազգային-ազատագրական պայքարի թեմայով ներկայացում ունենալ։ Հայաստանի տարբեր թատրոններ անդրադարձել էին, մեզ համար ևս անհրաժեշտություն էր, և մենք գիտակցում էինք պատասխանատվության չափը։ Հեղինակի հետ մեկուկես տարի աշխատեցինք սցենարի վրա։ Գիրքը, տեքստը բեմականացնելու առումով դժվարությունների հանդիպեցինք։ Տեխնիկական բարդություններ ևս կային։ Թեմայի, գործի ընտրությունը պատահական չէր, և բեմադրությունն իր արժանի տեղը գտավ թատրոնի խաղացանկում, ընդունվեց հանդիսատեսի կողմից։
Ինչ վերաբերում է ՙՏմբլաչի Խաչանին՚, ասեմ, որ փորձերը սկսված էին, ընտրված է դերասանական կազմը։ Այս պահին հայտնի հանգամանքներով պայմանավորված, բեմադրության շուրջ աշխատանքներն ընդհատված են, բայց փորձերի նախնական փուլը հաղթահարված է։ Թվում է, թե բարբառով ներկայացումը հեշտ է, բայց պարզվում է՝ չէ։ Ռեժիսորի օգնական Քաջիկ Հարությունյանը օգնում է հաղթահարելու բարբառային խոսքը, որի ընկալման հարցում մեր երիտասարդները դժվարություններ ունեն։ Տեքստային առումով զգալի աշխատանք է կատարվել և՜ կրճատման, և՜ փոփոխությունների հարցում։ Բնականաբար, ընթացքում էլ անելիքներ կլինեն։ Ժամկետի հարցում որոշակի ոչինչ ասել չեմ կարող։ Հուսամ` տարվա ընթացքում կհասցնենք հանդիսատեսին ներկայանալ արցախյան շնչով արված նոր ներկայացմամբ։
-Անդրադառնանք ՙԼուսաբացից առաջ՚ ներկայացմանը։ Կարծես գեղարվեստական մակարդակի առումով թատրոնը նահանջ ապրեց. ներկայացման շուրջ կարծիքները հակասական էին՝ հիացականից մինչև …հիասթափություն։
-Ես հարգում եմ հնչած բոլոր կարծիքները՝ և՜ բանավոր, և՜ համացանցում։ Հանդիսատեսի ընդունելությունը շատ ջերմ էր, հետաքրքրությունը՝ մեծ։ Ինչ վերաբերում է գեղագիտական նահանջին, ես համակարծիք չեմ։ Պատերազմական թեման, նյութը բացառապես ռեալիստական է։ Նույնիսկ՜ նատուրալիստական, պատերազմը չունի երանգներ, չունի գունազարդում։ Եվ դա վերածել արվեստի ստեղծագործության, որտեղ պիտի լինի պայմանականություն, այսինքն` նյութը բարձրացնել գեղարվեստի աստիճանի, հեշտ բան չէ։ Հեշտ բան չէ բեմից հաղորդել պատերազմի շունչը։ Հատկապես, որ հանդիսատեսը շոշափելիորեն գիտի ինչ է պատերազմը։ Այն, որ ՙԼուսաբացից առաջ՚ ներկայացումը հուզականության տեսակետից հաջողվել է, դրանում կասկած չկա, այդ մասին է խոսում հանդիսատեսի մեծ հետաքրքրությունը։ Գուցե կան մարդիկ, որ տրամադրված են եղել բեմում այլ բան տեսնել, բայց…ես շոյված եմ և՜ դրական կարծիքների համար, և՜ այն կարծիքների համար, որ փորձել են հասկանալ…
-Ասված խոսք է՝ իսկական թատրոնը փոխում է կյանքը, և կյանքը միշտ հետ է մնում թատրոնից...
-Թատրոնը կյանքի նատուրալիստական արտացոլումը չէ։ Արվեստը կյանքից բարձր է։ Արվեստը մաքրագործում է։ Բեմը սինթեզում է կյանքը և հաղորդում է իրականությունը՝ այն բարձրացնելով արվեստի աստիճանի։ Մարդիկ գալիս են թատրոն՝ մեկը` երեկոն անցկացնելու, մեկը՝ նոր բան ստանալու, մեկը՝ ծանոթ գործին նորից առնչվելու։ Բայց երբ անջատվում են լույսերը, բացվում է վարագույրը, բոլորը հայտնվում են մի կետում՝ դա թատրոնի առեղծվածն է, թատրոնի հեքիաթն է, համախմբումը գաղափարի շուրջ, գաղափար, որը հանդիսատեսին տեղափոխում է հոգևոր ոլորտ, մի ուրիշ աշխարհ։
-ՙԵթե դու դերասան ես, նշանակում է` գերի ես դերասանությանը։ Դերասանը անհասկանալի երևույթ է։ Թատրոնում խրախճանք չկա, սա տառապանքի վայր է՚. մեջբերումը Երվանդ Ղազանչյանից է։
-Աստվածաշնչում այսպիսի միտք կա, բառացի չեմ վերարտադրում, իմաստն այն է, որ տառապանքով են գալիս ինքնամաքրման։ Արվեստի, թատրոնի նպատակը մարդուն ինքնամաքրման տանելն է։ Տառապանքից, ցավից ծնվում է Լույսը։ Եթե ուզում ես գնալ լույսի հետևից, պիտի տառապես, և դա հաճելի տառապանք է։
-ՙԵթե ասեմ թատրոնի համար լավ ժամանակներ էին, չհավատաք. թատրոնի համար ժամանակները միշտ էլ դժվար են եղել՚. մեջբերումը դարձյալ Ղազանչյանից է։
-Խորհրդային ժամանակներում թատրոնն, իսկապես, վերելք ապրեց, նաև` Ստեփանակերտի թատրոնը։ Լեփ-լեցուն դահլիճները, տոմսի համար հերթերը պետական քարոզչության մաս էր։ Եթե չլինեին պետական հոգատարությունը, ներդրումները, գլուխգործոցներ չէին ստեղծվի։ Դաստիարակությունը սկսվում էր մանկապարտեզից, դպրոցից, և մեծանալով մարդու համար հոգևոր պահանջ էր դառնում թատրոն հաճախելը։ Այսինքն` մարդկանց պարտադրում էին…արվեստը։ Եվ դա ճիշտ էր։ Թատրոն հաճախելը պետք է դառնա կենցաղի մաս։ Պետությունը այն ժամանակ թատրոնը դարձրել էր բարձրաշխարհիկ նշանակության վայր, որտեղ հաճախելը էսթետիկ էր։ Դերասանն այն ժամանակներում հնարավորություն է ունեցել ամբողջովին նվիրվելու թատրոնին, նա 24 ժամ թատրոնում էր, և արդյունքում` տարվա կտրվածքով ստեղծվում էր 10-15 նոր ներկայացում։ Այսօր դերասանը ստիպված է մի քանի տեղ աշխատել և թատրոնին տրամադրում է միայն մի քանի ժամ։
-Իսկ սերնդափոխությա՞ն հարցը…
-Այն ժամանակներում թատերական ինստիտուտն ավարտում էին և պարտադրված էին գնալ- աշխատել շրջանային թատրոններում՝ գոնե 5 տարի։ Հինգ տարուց հետո համալրում էին նոր կադրեր։ Այս տարի Ղարաբաղից 18 դիմորդ կար, որից 8-ը ընդունվել է թատերական։ Այսինքն, պահանջարկ կա։ Թատրոնը իր գործը կատարում է։ Տարիներ շարունակ թատրոնին կից գործել է ստուդիա, որը թատրոնը կադրերով սնուցելու հիմնական երակն էր։ Չորս տարի է խոսում եմ ստուդիայի վերաբացման մասին, բայց առայսօր… շատ երիտասարդներ, պատանիներ են ուզում սովորել, ու ես չգիտեմ ինչ պատասխանել։
Շուշիի երևանյան մասնաճյուղը երկու թողարկում տվեց և փակվեց։ Թատրոնում երիտասարդներ ունենք, բայց ես չեմ ուզում ծանրանալ այն հարցի շուրջ, թե ինչպես ենք նրանց պահում։ Հանդիսատեսը պարտավոր չէ իմանալ, թե ինչ դժվարություններով է ստեղծվում ներկայացումը, նա պարզապես ուզում է տեսնել լավը։ Այս վերջին թատերաշրջանում ունեցել ենք 7 հազար հանդիսատես։ Մեր պայմաններում սա շատ լավ արդյունք է։ Դժվար է, բայց պատվով ենք դուրս գալիս։ Այս առումով ես նրբանկատ եմ մոտենում թատրոնի մասին ասված յուրաքանչյուր խոսքի։ Անում ենք ամեն ինչ՝ թատրոն ունենալու համար, չենք տրտնջում՝ էս չկա, էն չկա։ Փորձում ենք թե՜ գեղագիտական ճաշակը, թե՜ բովանդակայինը պահել, թե՜ ապահովել մարդկանց ժամանցը։ Գործ ենք անում։ Դերասանի համար շատ է դժվար, բայց հանդիսատեսը չգիտի, թե ինչպես ենք աշխատում, կերպար ստեղծում…
Հույս ունեմ, որ մոտ ապագայում շենքի հարցը կլուծվի։ Ես լավատեսորեն եմ տրամադրված, որովհետև այն արդեն դարձել է հանրային պահանջ, դարձել է մարտահրավեր։ Արցախին լավ թատրոն է պետք։