Դժվարը իրենից հասուն լինելն է
Իր հիսունամյակին Մաքսիմ Հովհաննիսյանն ասել է. ՙԳրականություն մտա մորեմերկ՚: Իրականության փոքրիկ գունազարդում է: Պիտի ասեր. ՙԿյանք մտա մորեմերկ՚: Դաժան ճշմարտությունը դա է, որ տեւել է տասնամյակներ: Ունեցել է ոչ միայն գեղարվեստական ու հանրային, այլեւ զուտ կենսական ապահովության ձեռքբերումներ, բայց նրա գործի ու կենսակերպի վրա անընդմեջ ծանրացած էր որբության, անպաշտպանվածության, մեկուսիության, եթե չասեմ՝ իրականության հետ խռովության մշտական զգացումը:
Մեկ անգամ՝ 1960-ականներին, համարձակվել է լինել հեղափոխական, երբ հեղինակել է 13-ի նամակը: Հակահարվածն այնքան հուժկու էր, որ ուղիղ երկու տասնամյակ ամփոփվել է ինքն իր մեջ: Հարկադիր լռության այդ ծանր տասնամյակներին, սակայն, իրականությունից վրիպած ոչ մի տող չի գրել, դիֆերամբի նոտա չի հնչեցրել: Գրականություն է բերել կյանքից առհասարակ չարացած, բայց ազգային ինքնագիտակցմամբ աշխատանքով սրբագործվող գյուղացի մարդկանց: Դա ծանր, բայց արժանահավատ եւ ապրեցնող գրականություն է՝ հար եւ նման իր կյանքին:
Մաքսիմ Հովհաննիսյանին բնութագրելու ամենահարմար ձեւակերպումը, երեւի, ռուս բանաստեղծի ասածն է՝ դժվարն իրենից հասուն լինելն է, որ հասկացվում է այնպես, թե մարդուս ամենամեծ արժանիքը պատասխանատվությունն է: Մաքսիմ Հովհաննիսյանը պատասխանատու էր կյանքում, մարդկային հարաբերություններում, երկրի ճակատագրի մասին խոկումներում: Պատասխանատու էր գրականության եւ հրապարակախոսության մեջ: Նույնիսկ՝ օրախնդիր ժուռնալիստիկայում: Ոչ մի տեղ կեղծ նոտա չէր հանդուրժում: Երբեք չափազանցությունների չէր տրվում, եթե անգամ դա կերուխումի սեղանի կենաց խոսք էր: Ավելի հաճախ լռում էր, որովհետեւ գիտեր բառի արժեքը: Բացառիկ դիտողունակություն ուներ: Մարդուն ճանաչում էր խորքից: Եւ զարմանալիորեն կարողանում էր չվիճել: Առանձնահատուկ գուրգուրանք էր տածում գյուղի մտավորականի հանդեպ, գրեթե բոլորին անձամբ գիտեր:
Մաքսիմ Հովհաննիսյանի հայացքն ընդգրկում էր ամբողջական Արցախը, թեեւ մինչեւ վերջ էլ մնաց պապենական գյուղի նվիրյալը: Վերջերս առիթ ունեցա կարդալու նրա հարցազրույցները: Դրանք ուսուցողական մտորումներ են: Որակ, որ, ցավոք, կորցնում ենք: Այլ պայմաններում Մաքսիմ Հովհաննիսյանը կդառնա՞ր ծանր ճակատագրի գրող: Անպատասխան հարց: Բոլոր հեռանկարներից նա գերադասել է գրեթե գյուղական՝ Մուրացան իրենց փողոցի միջավայրն ու մարդկանց: Շքահանդեսներից՝ պարզսիրտ սեղանը: Մեծարանքներից՝ իր գործը հասկացված տեսնելու հաճույքը: Մաքսիմ Հովհաննիսյանն ազնվական մարդ էր: ՙՄենք ՙմենքին՚ ասում ենք ՙմունք՚՚՝ նրա բանաձեւումն է: Ղարաբաղցին իր մասին հոգնակի է խոսում՝ հու՞, մու՞նք: Այդ գեղարվեստական գյուտի հեղինակն է Մաքսիմ Հովհաննիսյանը: Դա նաեւ ինքնաբնութագրում է: Որին հասել է իրենից հասուն լինելու դասերով: Ո՞վ է այդ ժառանգության վաղվա տերը:
Վահրամ Աթանեսյան