ՏԵՐ ԿԱՆԳՆԵՆՔ ՄԵՐ ԱՐԺԵՔՆԵՐԻՆ

 Հա­յոց լեզ­վի և հայ գրա­կա­նու­թյան ա­ռար­կա­յա­կան չա­փո­րո­շիչ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ զրու­ցել ենք ԱՀ ու­սու­ցիչ­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ման ՙՆո­րԱ­րար՚ ՀԿ հիմ­նա­դիր, Ստե­փա­նա­կեր­տի Վ. Ջհան­գի­րյա­նի ան­վան հ. 11 ա­վագ դպ­րո­ցի հա­յոց լեզ­վի և գրա­կա­նու­թյան ու­սուց­չու­հի Մա­նուշ Բա­լա­յա­նի հետ։

-Ո՞րն եք հա­մա­րում գրա­կա­նու­թյան ա­ռա­քե­լու­թյունն ընդ­հան­րա­պես և գրա­կա­նու­թյուն ա­ռար­կա­յի նշա­նա­կու­թյու­նը՝ մաս­նա­վո­րա­պես։
-ՙԳրա­կա­նու­թյու­նը հայ­րե­նիք չու­նի, բայց ա­մեն հայ­րե­նիք ու­նի իր գրա­կա­նու­թյու­նը՚,-ա­սել է Թու­մա­նյա­նը։ Գրա­կա­նու­թյու­նը չես կա­րող բնո­րո­շել որ­պես հաս­կա­ցու­թյուն, ո­րով­հետև այն բազ­մա­շերտ է և ընդ­գր­կուն։ Այն ար­վեստ է և կեն­սա­փորձ, ի­րա­կա­նու­թյան ար­գա­սիք է, բայց միա­ժա­մա­նակ՝ երևա­կա­յու­թյան ա­կունք։
Որ­պես ա­ռար­կա նե­րառ­ված է հա­յա­գի­տա­կան ո­լոր­տի մեջ։ Դե­ռա­հա­սի ան­ձի, աշ­խար­հա­յաց­քի, նրա ճա­շա­կի ձևա­վոր­ման գոր­ծում գրա­կա­նու­թյան դերն ան­հեր­քե­լի է։ Դպ­րո­ցում այն հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թյան, դրա­կան օ­րի­նա­կի և մտ­քի զար­գաց­ման աս­պա­րեզ է և պա­հան­ջում է դա­սա­վանդ­ման իր ու­րույն ձևը։
-Նոր չա­փո­րո­շիչ­ներ։ Ինչ­պի­սի՞ ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ և թե­րու­թյուն­ներ եք տես­նում։
-Միան­շա­նակ դեմ կամ կողմ ա­սել չի լի­նի։ Այն, որ նոր չա­փո­րո­շիչ­նե­րի և ծրագ­րե­րի անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն կար, ան­ժխ­տե­լի է։ Բայց մեր՝ գոր­ծող ու­սու­ցիչ­նե­րիս սպա­սե­լիք­ներն այլ էին։
Ա­ռա­վե­լու­թյունն այն է, որ ու­սուց­չին տր­վում է ո­րո­շա­կի ա­զա­տու­թյուն՝ դա­սա­վանդ­ման ձևի, ժա­մա­քա­նա­կի տնօ­րին­ման և ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մո­տե­ցում­նե­րի ա­ռու­մով։
Թե­րու­թյուն­նե­րի մա­սին. նախ՝ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կա­պը խախտ­ված է, սա, իմ կար­ծի­քով, շատ կխան­գա­րի գի­տե­լիք­նե­րի ձեռք­բեր­ման հա­մա­կարգ­վա­ծու­թյա­նը։
Հե­տո՝ ե­թե այլ ո­լոր­տի ա­ռար­կա­նե­րի հա­մար կա­րե­լի է տե­ղայ­նաց­նել որևէ զար­գա­ցած երկ­րի կր­թա­հա­մա­կար­գի հա­ջո­ղու­թյունն ու փոր­ձը, նույ­նը չի կա­րե­լի ա­նել հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա­նե­րի դեպ­քում։ Այս ա­ռար­կա­նե­րի հիմ­նա­կան ա­ռա­քե­լու­թյու­նը հայ­րե­նա­սի­րու­թյան, ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վու­թյան, ազ­գա­պահ­պա­նու­թյան դաս­տիա­րա­կումն է։ Հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա­նե­րի ժա­մա­քա­նա­կը, ընդգրկվա­ծու­թյու­նը, ուղղ­վա­ծու­թյունն ու հիմ­նա­կան ա­տաղ­ձը պետք է ան­փո­փոխ լի­նի։ Թե չէ՝ հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թյուն ու­սու­ցան­վի՝ հայ դա­սա­կան­նե­րին դուրս թող­նե­լու կամ Սփյու­քի հե­ղի­նակ­նե­րին ան­տե­սե­լու գնով, ան­նե­րե­լի է։
-Ծա­նո՞թ եք ժա­մա­նա­կա­կից հայ գրա­կա­նու­թյանն ընդ­հան­րա­պես և դա­սագր­քում ընդգրկված հե­ղի­նակ­նե­րին մաս­նա­վո­րա­պես։
-Ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյա­նը ծա­նոթ եմ. որ­պես հա­յե­րե­նի ու­սու­ցիչ և ժա­մա­նա­կա­կից մտա­վո­րա­կան պետք է ի­մա­նամ այն, դպ­րո­ցա­կան գոր­ծող ծրագ­րե­րում էլ ներ­կա­յաց­ված են ո­րոշ հե­ղի­նակ­ներ։
Ես, կար­ծում եմ, որ մե­րօ­րյա ա­շա­կեր­տը պետք է ծա­նոթ լի­նի ժա­մա­նա­կի ճա­նաչ­ված հե­ղի­նակ­նե­րին, նրանց լա­վա­գույն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին։ Սա­կայն լրիվ հա­մա­ձայն եմ գրա­կա­նա­գե­տի այն կար­ծի­քին, որ դա­սագր­քում նե­րա­ռե­լու հա­մար ժա­մա­նա­կի քն­նու­թյուն պետք է անց­նի տվյալ եր­կը, այն ա­սե­լի­քի խո­րու­թյուն և մտ­քի թռիչք պի­տի ա­պա­հո­վի։
Նոր չա­փո­րո­շիչ­նե­րով նե­րառ­ված հե­ղի­նակ­նե­րից կան նաև ինձ ան­ծա­նոթ­նե­րը, ի­մի­ջիայ­լոց, նրանք գրա­կա­նա­գի­տա­կան ա­ռանձ­նա­հա­տուկ գնա­հա­տան­քի չեն ար­ժա­նա­ցել։ Կան ստեղ­ծա­գոր­ծող­ներ էլ, ո­րոնք հիա­նա­լի ար­ժեք­ներ են ստեղ­ծել և ար­ժա­նի են ներ­կա­յաց­վե­լու։ Հարց է ծա­գում. ի՞նչ սկզ­բուն­քով են ըն­տր­վել ժա­մա­նա­կա­կից գրող­նե­րը՝ դպ­րո­ցա­կան ծրագ­րում նե­րա­ռե­լու հա­մար։

Մի պատ­մու­թյուն կա Սա­հյա­նի հետ կապ­ված։ Նրան ա­սում են, որ իր բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րից մե­կը գրա­կա­նու­թյան դա­սագր­քում են դրել՝ Սա­հյա­նը չի ար­ձա­գան­քում։ Երբ հարց­նում են լռու­թյան պատ­ճա­ռը, ա­սում է՝ գի­տեմ, որ ա­մե­նա­վատն է լի­նե­լու։
Ար­դյո՞ք Սա­հյա­նը սա նաև այ­սօր­վա հա­մար է ա­սել ա­վե­լի ընդ­հան­րա­կան ի­մաս­տով։
-Ինչ­պե՞ս եք վե­րա­բեր­վում դա­սագր­քե­րի հայ գրա­կա­նու­թյան վե­րաձևա­կեր­պու­մը գրա­կա­նու­թյան։
-Ա­վագ դա­սա­րան­նե­րում այն միշտ ու­սու­ցան­վել է և հի­մա էլ ու­սու­ցան­վում է որ­պես ՀԱՅ ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒՆ։ Հս­տակ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան հեր­թա­գա­յու­թյամբ ներ­կա­յաց­ված են հայ դա­սա­կան հե­ղի­նակ­նե­րը՝ սկ­սած Մաշ­տո­ցից մինչև նո­րա­գույն շր­ջա­նի հե­ղի­նակ­ներ և օ­տա­րա­գիր հայ գրող­ներ։
Կան ո­րոշ հատ­ված­ներ, ո­րոնք ան­հե­տաքր­քիր են, պար­զա­պես տվյալ հե­ղի­նա­կի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի կամ ժո­ղո­վա­ծու­նե­րի թվար­կում են պա­րու­նա­կում կամ հա­կիրճ վեր­լու­ծու­թյուն։ Սրանք սո­վո­րո­ղին ո­չինչ չեն տա­լիս, ի­զուր մե­ծաց­նում են ծա­վա­լը։
Կապ­ված նոր չա­փո­րո­շիչ­նե­րին՝ ես ան­ձամբ մտա­ծում էի, որ նման հատ­ված­նե­րը կհան­վեն, և ա­վե­լի լայն պլա­նով կներ­կա­յաց­վեն սփյուռ­քա­հայ և ժա­մա­նա­կա­կից ար­ժա­նա­վոր հե­ղի­նակ­ներ։ Բայց ա­ռար­կան վե­րան­վան­վեց պար­զա­պես ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒՆ, ընդգրկվե­ցին եվ­րո­պա­կան և ա­մե­րի­կյան հե­ղի­նակ­ներ, նաև ժա­մա­նա­կա­կից գրող­ներ, ո­րոնց գր­վածքն այն­քան էլ չի նպաս­տի հայ մար­դու ար­ժե­հա­մա­կար­գի ձևա­վոր­մա­նը։
Դժ­վար է այս­պի­սի փո­փո­խու­թյու­նից հե­տո ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԸ դի­տար­կել որ­պես հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա։
Իսկ ե­թե անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թյա­նը ծա­նոթ լի­նե­լը, և կար­ծում եմ, որ անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է, այն կա­րե­լի է ներ­կա­յաց­նել որ­պես ա­ռան­ձին ա­ռար­կա ( այս մա­սին ու­րիշ­ներն էլ են ար­տա­հայտ­վել) և հա­վա­սա­րա­պես ընդ­գր­կել նաև ռուս ու Արևել­քի հե­ղի­նակ­նե­րին։ Եվ ե­թե պատ­ճա­ռա­բան­վում է, թե ռուս գրա­կա­նու­թյա­նը սո­վո­րո­ղը ծա­նո­թա­նում է ռու­սե­րե­նի դա­սա­ժա­մե­րին, նույ­նը կա­րող ենք ա­սել անգ­լո-ա­մե­րի­կյան հե­ղի­նակ­նե­րի մա­սին, ո­րոնց գր­վածք­նե­րին անդ­րա­դառ­նում են անգ­լե­րե­նի ու­սուց­ման ժա­մա­նակ։
Ու­րեմն թող լի­նի ա­ռան­ձին ա­ռար­կա՝ ՀԱ­ՄԱՇ­ԽԱՐ­ՀԱ­ՅԻՆ ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒՆ, և հա­վա­սա­րա­պես ընդգրկվեն հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կան մե­ծու­թյուն­նե­րը ու նրանց ա­մե­նաար­ժե­քա­վոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը։
Իսկ ՀԱՅ ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԸ մնա իր ժա­մա­քա­նա­կով ան­փո­փոխ, ու­սու­ցան­վի իր ամ­բող­ջա­կա­նու­թյամբ և ժա­մա­նա­կագ­րա­կան հեր­թա­գա­յու­թյամբ, նրա մեջ նե­րառ­վեն ժա­մա­նա­կա­կից, սփյուռ­քա­հայ, ինչ­պես նաև Ար­ցա­խի՝ տաս­նա­մյակ­ներ շա­րու­նակ ան­տես­ված ար­ժա­նա­վոր հե­ղի­նակ­նե­րը։
-Ըստ Ձեզ՝ ինչ­պի­սի՞ չա­փո­րո­շիչ­ներ և գա­ղա­փար պի­տի պա­րու­նա­կեն գրա­կա­նու­թյան դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րը։
- Ար­դեն նշ­վեց, որ ՀԱՅ ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԸ՝ որ­պես հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա, պետք է ու­նե­նա մեկ նպա­տա­կադ­րում՝ հայ մար­դու ար­ժե­հա­մա­կար­գի ձևա­վո­րում, մենք աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ցի չենք դաս­տիա­րա­կում հայ­կա­կան դպ­րոց­նե­րում, այլ մեր երկ­րի և ժո­ղովր­դի ձեռք­բե­րում­նե­րը արժևո­րող ու պահ­պա­նող ան­հատ։
Հաշ­վի առ­նե­լով մեր երկ­րի աշ­խար­հագ­րա­կան դիրքն ու հարևան­նե­րի վար­քը՝ ա­յո, պետք է տեր կանգ­նենք մեր ստեղ­ծած ար­ժեք­նե­րին, թե չէ չենք հասց­նի աչք թար­թել, ու­րիշ­նե­րը կվերց­նեն Սա­յաթ-Նո­վա­յին էլ, Քու­չա­կին էլ։
19-րդ դա­րա­վեր­ջին, երբ թուր­քե­րը գրա­վոր խոս­քում օգ­տա­գոր­ծում էին հա­յե­րեն տա­ռե­րը և հրա­տա­րա­կում էին հա­յա­տառ թուր­քե­րեն գր­քեր ու թեր­թեր, հայ գոր­ծիչ­նե­րը մտա­վա­խու­թյուն ու­նեին, որ ե­թե այդ­պես շա­րու­նակ­վի, նրանք՝ թուր­քե­րը, հնա­րա­վոր է, տի­րա­նան արևմտա­հայ գրա­կա­նու­թյա­նը։
Այն­պես որ պետք է տեր կանգ­նենք մեր ար­ժեք­նե­րին և ա­վան­դենք սե­րունդ­նե­րին. սա պետք է դարձ­նենք պատ­գամ, նպա­տակ և հա­վա­տամք։