ԳԱՆՁԱՍԱՐԻ ԲԱՆԱԼԻՆ
Նվարդ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ
Մեր ժողովրդական այս հավատալիքին անդրադառնալու առիթը ԱՀ նորաստեղծ ռազմահայրենասիրության, երիտասարդության, սպորտի և զբոսաշրջության նախարարության վերջերս հայտարարած ՙԶբոսաշրջությունն Արցախում՚ թեմայով մրցույթն է: Համաձայն մրցույթի կանոնների՝ ներկայացված նյութերը կարող են ընդգրկել Արցախի տեսարժան վայրերը, ագրոտուրիզմը, էկոտուրիզմը, արկածային տուրիզմը, տոները, փառատոները և ընդհանուր տուրիզմի ցանկացած ոլորտ:
Իմ կարծիքով` մրցույթի նպատակը գովելի է մի շարք առումներով: Ամենից առաջ այն Արցախում զբոսաշրջության զարգացմանը նպաստող նոր հասցեներ է ակնկալում, որոնք կարող են մշտական գրանցում ունենալ մեր երկրի տուրիստական հայտագրում: Հիմնականում բոլորիս հայտնի ուղղություններով են կազմակերպվում արշավները, ուխտագնացությունները, պարզապես այցելությունները՝ պատմական հուշարձաններ, տեսարժան վայրեր: Միաժամանակ, բոլորս գիտենք թե Արցախում որքան շատ են աչքից և պատշաճ ուշադրությունից հեռու մնացած հետաքրքիր վայրեր, մշակութային ու պատմական արժեք ունեցող շինություններ, սրբատեղիներ: Դրանք սփռված են մեր երկրով մեկ, և յուրաքանչյուրի անվան շուրջ կան ավանդապատումներ, լեգենդներ՝ ժողովրդի կողմից հյուսված և բանավոր սերդեսերունդ փոխանցված: Նաև այս առումով է ուշագրավ վերոհիշյալ մրցույթի նպատակի մի ենթաշերտը: Երկար տարիներ զբաղվել եմ բանահավաքչությամբ, և այսօր էլ այդ դյութիչ աշխատանքի նկատմամբ չմարող հետաքրքրությամբ կարող եմ ասել, որ հենց առաջին հերթին մեզ համար է կարևոր որպես հայրենաճանաչողություն՝ տեղեկանալ նոր ասպարեզ հանված տեղանունների, հուշարձանների մասին ամփոփագրերին: Ներքին տուրիզմը մեզ համար ևս կլինի հետաքրքիր ճամփորդություն՝ մեր ազգային նկարագրին մերձիմոտ ծանոթանալու անհրաժեշտությամբ: Յուրաքանչյուր հուշարձան, սրբավայր ունի ինչպես գիտական, այնպես էլ ժողովրդական ստուգաբանությամբ ստեղծված անձնագիր: Անշուշտ, զբոսաշրջության ոլորտի աշխատողների, առավել կոնկրետ՝ զբոսավարների խոսքն առավել տպավորիչ կլինի, եթե նրանք տվյալ վայրի, հուշարձանի մասին հայտնի պատմական տեղեկությունները համեմեն դրանց շուրջ հյուսված ժողովրդական ավանդազրույցով: Աշխարհի չորս ծագերից մեր երկիր եկած հյուրերին ներկայացվող ավանդական զբոսաշրջային հաստատուն ուղղություններից մեկը այցելությունն է միջնադարյան հիասքանչ կոթող Գանձասար: Սակայն շատ քչերին է հայտնի Գանձասարի շուրջ հյուսված նույնքան հիասքանչ ժողովրդական զրույցներից իմ առանձնացրածը: Հիշում եմ՝ տատս մեր ազգականի թլվատ, դժվարախոս երեխայի մորը խորհուրդ էր տալիս տղային տանել Գանձասար և վանքի բանալին անցկացնել նրա բերանով... Հավատացեք, այդպես էլ վարվել են ծնողները: Պարզապես հետաքրքրության համար շարունակեմ այս պատմությունը. հիմա այդ երեխան չափահաս տղամարդ է, ընտանիքի տեր, ծառայում է մեր բանակում, խոսքն էլ՝ անթերի: Եթե ուզում եք ժպտալ՝ կմիանամ ձեզ, բայց նկատենք, որ այս հավատալիքն անցել է դարերով և չի կորցրել իր կենսունակությունը: Ասել է թե՝ մարդկանց անսահման հավատի ուժով վանքը մաս է կազմել իր շուրջն ապրողների կյանքին, կենցաղին, մարդացել ու նաև այսկերպ արժանանալով պատկառանքի: Գանձասարի վեհությունից հորդող հույս ու հավատը մարդկանց մտապատկերում նոր ելևէջներ է բացել և դարերի փորձությունները հաղթահարածի իր ներկայությամբ տրամադրել, որ միշտ զորեղ է անհաջողություններին ի հանդիման և գրի, դպրության, իմացության տաճարի հրաշքով կարող է բացել անգամ փակ լեզուները՝ իր դուռը բացող բանալու պես...
Դժվար թե Խաչենի ձորակում հայտնի ժողովրդական հավատալիքին տեղյակ լինեն օտարները, ինչու չէ՝ նաև մեր հայրենակիցները, այստեղ բերող էքսկուրսավարը։ Բայց հավատում եմ, որ բոլորի հիշողության մեջ կմնա այս ավանդազրույցը՝ մերված կոթողի հոյակերտ նկարագրին: Սա իմ գրառած բանահյուսական նմուշներից մեկն է« և հիմա Գանձասարի բանալու հրաշքով իմ հոգում արթնացել ու հարազատի պես ինձ են նայում իմ ծննդավայր Շահմասուրի ՙԴըդվերեն /դատավորի/ խաչը՚, ՙԾաղկամանուց խաչը՚, ՙՍուլուլ քարը՚, ՙՀնձանեն հողը՚, Չլդրանի ՙՍըռնատոնը՚, ՙԿըմբռնատեն/գուբեռնատորի/ աղբյուրը՚... Ես ամենայն սիրով ու երկյուղածությամբ եմ գրառել այս անունների շուրջ հյուսված հյութեղ ու ժողովրդական իմաստուն մտքի թռիչքը սլացքում պահող զրույցները, որոնք հառնում են իրականի ու հորինվածքի ներդաշնակությամբ: Իսկ նման փոքրիկ ասքեր արարվել են Արցախի բոլոր անկյուններում, ու հետաքրքիր է՝ դրանք որ չափով տեղ կգտնեն արցախյան տուրիզմի զարգացմանը միտված այս մրցույթին ներկայացված նյութերում:
Ի վերջո՝ օտարներին ամենաշատ գրավում են տվյալ ժողովրդի կենցաղի, սովորությունների, խոհանոցի, նիստուկացի, մշակույթի առանձնահատկությունները, որոնցով և ամբողջանում է ազգային կոլորիտը: Այս առումով մեր ազգային նկարագրի ամենազգայուն նյարդն իրենց մեջ ամփոփող ավանդազրույցները, լեգենդներն ու ասքերը, որքան էլ աչք փակենք՝ գնահատելով դրանք որպես ոչինչ չասող հնաբանություններ, շարունակում են սնուցել մեր միտքը, երևակայությունը, շարունակում են լինել իմաստուն խորհրդատու, շարունակում են օգնել, որ չհեռանանք ինքներս մեզնից, ասել է թե՝ շարունակում են դարեր առաջ սկսած զրույցը՝ մեզ հետ ու մեր մասին:
Այս ամենի մասին է վկայում նաև իմ ծննդավայրի սնարը հանդիսացող Հկեղան սարի ստորոտում գտնվող ՙԿասրա /կարաս՚ լճի շուրջ բոլորը հսկող եղեգների շատ խորհրդավոր սոսափյունը: Տարիներ առաջ ցամաքած լճի եղեգները զարմանալիորեն շարունակում են դալար մնալ՝ իրենց պահապան լճի հիշողությամբ ու կարոտով: Ասես ջուրը ոչ թե սպառվել, այլ անցել է ընդհատակ՝ չդադարելով շունչ տալ իրեն հոգածու շուրջկալի մեջ առած եղեգներին, որ դրանք շարունակեն իրենց չլռող ձայնով արթուն պահել լճի՝ մի օր կրկին հառնելու երազանքը...