ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԼԻԲԻԱՅՈՒՄ ԿՎՃԱՐԻ ԱՅՆՔԱՆ, ՈՐՔԱՆ ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ Է ՎՃԱՐԵԼ
Ռուզան ԻՇԽԱՆՅԱՆ
Մերձավոր Արևելքում կրքերը չեն հանդարտվում. Իրաքի տարածքից լարվածությունն արդեն տեղափոխվել է Լիբիա։ Հունվարի 16-ին Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան պատրաստվում է զորք ուղարկել Լիբիա՝ պաշտպանելու օրինական կառավարությանը և ապահովելու կայունություն։ Իր այդ քայլը նա կապեց Թուրքիայի անվտանգության հետ՝ ասելով, որ շարունակելու է օգտագործել դիվանագիտական և ռազմական բոլոր միջոցները՝ երկրի հարավում կայունության ապահովման համար։
Նոր սրացում Լիբիայում, արդյո՞ք իրավացի է Էրդողանը. նման հարցադրումներով արևմտյան, թուրքական և արաբական լրատվամիջոցներն անդրադառնում են թուրքական էքսպանսիային՝ վերջինս պայմանավորելով աշխարհի ուժային կենտրոնների միջև մրցակցությամբ ու նաև ներթուրքական զարգացումներով։
Լիբիայի հանդեպ Թուրքիայի հետաքրքրությունները պայմանավորված են նաև էներգակիրներով. այդ երկրի արևելյան շրջանը հարուստ է գազի պաշարներով։ Թուրքական իշխանությունները մտադիր են հետազոտել դրանք։
Էրդողանն իր դիվանագիտությամբ փորձել է կանխել միջազգային բացասական արձագանքը՝ ասելով, թե Թուրքիային ուզում են բանտարկել իր սահմանների մեջ, բայց այդ խաղը չի ստացվի, քանի որ ժամանակին Թուրքական Կիպրոսի և Լիբիայի հետ համաձայնագրեր են ստորագրվել։ Նրա կարծիքով՝ իր ղեկավարած երկիրը նոր բարձունքների կհասնի 2020 թվականին՝ պաշտպանելով իր իրավունքները, մասնավորապես Արևելյան Միջերկրականում նոր դուռ բացելով զարգացման համար։
Թուրքական անկախ համացանցային թերթն (T24) իր մտահոգությունն է հայտնում հայրենի իշխանությունների արտաքին զավթողական քաղաքականության առնչությամբ՝ ոչ հռետորական հարց հնչեցնելով՝ Լիբիա թուրքական զորք ուղարկելու որոշման համար ի՞նչ հիմնավորում պիտի հորինվի։ ՙՍիրիա ներխուժելուց առաջ հայտարարեցին, թե անհրաժեշտ է ապահովել սահմանների անվտանգությունը, և ոչ մի երկիր, բացի մերից, այդ բացատրությունը կուլ չտվեց՚,-գրում է թերթը և հավելում,- Լիբիա ներխուժելու դեպքում Թուրքիայի կառավարությունը բնակչության աջակցության վրա չպիտի հաշվարկներ անի։ Լրատվամիջոցը վկայակոչում է ոչ իշխանամետ վերլուծաբանների կարծիքն այն մասին, որ իշխանությունն ի վիճակի չէ պատերազմական գործողություններ վարել այն դեպքում, երբ ժողովուրդն արդեն զգում է աղքատությունը, իսկ գործազրկությունը պատմական ռեկորդներ է սահմանում, երբ ճգնաժամ է տնտեսության բոլոր ոլորտներում՝ գյուղատնտեսությունից մինչև արդյունաբերություն։
Լիբիայի ներքաղաքական իրավիճակն այնպիսին է, որ հնարավորություն է տալիս աշխարհաքաղաքական խոշոր խաղացողներին և տարածաշրջանային դերակատարներին՝ ներգրավվելու երկրի ներքին գործընթացներում։ 2011թ. Լիբիայում քաղաքացիական պատերազմ սկսվեց։ Մուամար Քադաֆիի երկարամյա տիրապետության տապալումից հետո հաստատվեց երկիշխանություն. մի կողմում Տրիպոլիի օրինական կառավարությունն է, որը կոչվում է նաև Ազգային միասնության կառավարություն (գլխավորում է Ֆայիզ Սարաջը), որին սատարում է Արևմուտքը, մյուս կողմից՝ երկրի արևելյան շրջանում գործող Աբդալահ աթ-Թանիի ժամանակավոր վարչակարգն է, որը հենվում է Տրիպոլիի դեմ արդեն 5 տարի ապստամբող գեներալ Խալիֆ Հաֆթարի վրա։ Եգիպտոսը, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները և եվրոպական որոշ երկրներ ներկայում, սատարում են գեներալ Հաֆթարին։ Նրա կողմն է նաև Ռուսաստանը, որը, սակայն, ամեն կերպ հերքում է այդ երկրում իր ռազմական ներկայությունը։ ԱՄՆ պետքարտուղարի Մերձավոր Արևելքի հարցերով օգնական Դեյվիդ Շենկերն ավելի վաղ Ռուսաստանին մեսիջ էր ուղարկել առ այն, որ Լիբիայում մեծ թիվ են կազմում Հաֆթարին աջակցող ռուսաստանյան վարձկանները։ Երկրի ապակայունացման հարցում ԱՄՆ-ն և Ռուսաստանը մշտապես մեղադրում են միմյանց։
Հունվարի 13-ին Մոսկվայում Լիբիայի ներքաղաքական ճգնաժամի հարցով բանակցություններն անարդյունք ավարտվեցին։ Ապստամբների առաջնորդ, գեներալ Խալիֆ Հաֆթարը մեկնեց Ռուսաստանից առանց հրադադարի համաձայնագիր ստորագրելու։ Հակամարտող կողմերը դեմ առ դեմ չէին հանդիպել, սակայն նրանց պատվիրակությունները դռնփակ բանակցել էին՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի բարձրաստիճան դիվանագետների ներկայությամբ։ Չնայած դրան՝ Անկարան ու Մոսկվան հայտարարել են, թե շարունակելու են միջնորդական ջանքերը։
Այլ պետությունների տարածք ներխուժելուց առաջ Էրդողանը սովորաբար արտաբերում է իր իսկ հորինած բանաձևը՝ Թուրքիայի անվտանգությունը նրա տարածքներից դուրս է սկսվում։ Այժմ էլ այս թեզը նա օգտագործում է Արևելյան Միջերկրականի ուղղությամբ իր բոլոր հնարավորությունները մոբիլիզացնելու նպատակով։ Թուրքիայի ծրագիրը, թերևս, հասկանալի է՝ աջակցել Տրիպոլիի օրինական կառավարությանը նախևառաջ իր շահերն առաջ մղելու մտայնությամբ։ Եվ այդ պատրաստակամության համար էլ Էրդողանին թույլ է տրվել Միջերկրական ծովի՝ Թուրքիայի և Լիբիայի միջև տարածքում գազի որոնողական և հորատման աշխատանքներ իրականացնել։ Նման աշխատանքներ Անկարան իրականացնում է նաև Թուրքական Կիպրոսին պատկանող տնտեսական գոտում։
Քանի որ հակամարտության գոտում իր շահերն է հետապնդում նաև Եվրամիությունը, ուստի և, Թուրքիայի ծավալապաշտական ծրագրերը չեն կարող չմտահոգել եվրոպական առաջատար պետություններին։ Ֆրանսիական ՙFrance Inter՚ պարբերականը գրում է, որ Թուրքիան խստորեն ամրապնդելով իր դիրքերը՝ փչացնում է եվրոպացիների հետ հարաբերությունները։ Տրիպոլիի աջակցությունն օգտագործում է ծովում իր դիրքերն ամրապնդելու համար՝ հակամարտության մեջ մտնելով Կիպրոսի և Հունաստանի հետ։ ԵՄ-ն մինչ այսօր անընդունակ էր հաղթահարել լիբիական ճգնաժամը, քանի որ տևական ժամանակ թուլացած էր Ֆրանսիայի և Իտալիայի միջև ընթացող համառ մրցակցությունից։ Այժմ, սակայն, Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Գերմանիայի գործողությունները փոխհամաձայնեցված են, բացի այդ, գործերից լավ գլուխ է հանում ԵՄ արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հարցերով բարձրագույն հանձնակատար Ժոզեֆ Բորելը։ Պարբերականի դիտարկմամբ՝ Լիբիայում այնքան շատ բան է դրված խաղաքարտի վրա, որ Եվրոպան չի կարող ձեռքերը ծալած նստել և հատկապես իր շարքերում պառակտում թույլ տալ։ Այդ ճգնաժամը Եվրոպայի համար առաջնային նշանակություն ունի։
Թուրքական ընդդիմադիր ՙԴուվար՚ թերթի փոխանցմամբ՝ Տրիպոլի զորք ուղարկելու մասին Անկարայի հայտարարությունը չմտածված քայլ է, քանզի իրավիճակը Լիբիայում առնվազն այնքան խառն ու խնդրահարույց է, որքան Սիրիայում, եթե չասենք՝ ավելի բարդ։ Դրա համար էլ այն գինը, որը պիտի վճարի Թուրքիան, նույնն է, ինչ Սիրիայի դեպքում էր, եթե ոչ ավելի բարձր։ Մի ժամանակ էլ արաբական աշխարհում ապտամբությունների ֆոնին Թուրքիան գնաց արկածախնդրության՝ ներխուժելով Սիրիա։ Սակայն այնտեղ նա հանդիպեց անսպասելի բարդությունների։ Թուրքիան պետք է 7 անգամ մտածի՝ նախքան Լիբիա զորք ուղարկելը։
Ուշագրավ ևս մի փաստ. թուրքական ոչ իշխանամետ շրջանակներում գնահատական է տրվում Էրդողանի զավթողական քաղաքականությանը և մասնավորապես նշվում, որ Սիրիայի արևելյան ուղղությունում թուրքական իշխանությունների հարձակումները հետապնդել են իշխող ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցության ներքին քաղաքականությունն արդարացնելու նպատակ։
Դատելով թուրքական անկախ կայքերի հրապարակումներից՝ իշխանությունը թույլ չի տալիս մամուլին և քաղաքացիական հասարակությանը հրապարակավ քննարկել այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են Հայոց ցեղասպանությունը, քրդական հարցը, Կիպրոսի շուրջ վեճը, Հունաստանի հետ հարաբերությունները։ Էրդողանի վարչակարգը թույլ չի տալիս նաև բարձրաձայնել պետական կառույցներում կոռուպցիայի և բյուրոկրատիայի մասին։
Արտաքին ագրեսիվ, ծավալապաշտական քաղաքականություն, կուսակցական քարոզչություն, ռազմական հռետորաբանություն, խիստ ուղղորդված տեղեկատվական քաղաքականություն. սրանք այն միջոցներն են, որոնցով Էրդողանին հաջողվում է ցայսօր պահպանել իր իշխանությունը։