ՄԵԿ ԳԻՇԵՐՎԱ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
Համլետ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
(1988թ. մարտի 1-ի լույս 2-ը)
32 տարի է անցել այդ օրից, երբ 50-60-հազարանոց արցախցի ցուցարարները սկսած 1988թ. փետրվարի 13-ից կանգնած էին Ստեփանակերտի թիվ 1 դպրոցի նախկին շենքից մինչև Օղակաձև այգու տարածքում և պահանջում էին Կրեմլից՝ իրականացնել փետրվարի 20-ի ԼՂԻՄ¬ի մարզային խորհրդի հայտնի որոշոււմը։ Ինչպես միշտ Մոսկվան լռում էր: Այդ պահին Կենտրոնը բավարարվեց կուսակցության մարզկոմի առաջին քարտուղար Բորիս Կևորկովին փոխարինելով Հենրիխ Պողոսյանով։
Գործող ներկա իշխանավորներից ոչ ոք դուրս չէր գալիս պատասխանելու ցուցարարների հարցերին. վիճակը կառավարվում էր հրապարակում ժողովրդի կողմից ՙծնված՚ և նույն ժողովրդի կողմից արագ¬արագ փոխվող լիդերների կողմից։
Եկել էր մի պահ, որ բռունցքված հոծ ժողովուրդը դառնում էր անկառավարելի։ Այդ վտանգավոր պահին առաջարկվեց կազմակերպել հանդիպում կուսակցության ԼՂ մարզկոմի առաջին քարտուղար Հենրիխ Պողոսյանի հետ՝ պահանջով, որ վերջինս դուրս գա հրապարակ, Լենինի արձանի մոտ ամբիոնից պատասխանի ժողովրդի հարցերին և ղեկավարությունը վերցնի իր ձեռքը։ 1988թ. մարտի 1-ի երեկոյան ժամը 11.00-ին մի խումբ ակտիվիստներ (հստակ հիշում եմ Արկադի Մանուչարովին, Ռոլես Աղաջանյանին, Մաքսիմ Միրզոյանին և էլի կային, որոնց անունները չեմ հիշում) կես գիշերին վրդովված դուրս եկան ու հաղորդեցին, որ Հ.Պողոսյանը ոչ մի առաջարկի չի համաձայնվում։
Ա.Մանուչարովը շատ արագ կողմնորոշվեց, առաջարկ արեց, որ ժողովրդի կողմից առաջադրվեն ակտիվիստներ, որոնք պետք է ղեկավարեն ժողովրդական շարժումը։ Արագ¬արագ մշակվեց կանոնակարգը, թե որ կազմակերպություններից, որ ուսումնական հաստատություններից քանի հոգի պետք է առաջադրվեր։
Ասեմ, ժողովուրդն այդ պահին շատ գրգռված էր, ամեն մի սխալ բառի ու արտահայտության համար կարող էին շվվացնել և չթողնել, որ խոսի։ Մոտեցա Լենինի արձանի պատվանդանին, որը ծառայում էր որպես ամբիոն, ժողովրդին դիմելով` ասացի, թե ով եմ, քանի որ մութ էր, և կողմնորոշվում էինք լուսնի լույսով։ Ասացի, որ կարևոր հաղորդում ունեմ։ Իմ խոսքի վրա ժողովրդի ցրված կղզյակները, հատվածները վերածվեցին մի ամբողջականության։ Ես ներկայացրի իրավիճակը և առաջարկեցի այն պայմանները, որոնց շուրջ նախօրոք պայմանավորվել էինք, միաժամանակ առաջարկեցի, որ նրանք Շարժումը ղեկավարելու համար առաջադրեն իրենց լիդերները։ Պայմանավորվեցինք, որ մեկ ժամից հետո ժողովրդից պահանջելու ենք ցուցակները։
Անցավ մեկ ժամը, նորից դիմեցի ժողովրդին, ստացա ցուցակներ, որոնք իրարից շատ տարբեր էին, և ներկայացրի նախաձեռնող խմբին։ Ընթերցեցինք ցուցակները, հանեցինք կրկնվող անուն¬ազգանունները, հայտարարեցինք անուն առ անուն, որպեսզի ժողովուրդը կողմնորոշվի։ Ժողովուրդը շատերին չընդունեց և ստիպեց հանել ցուցակից, որտեղ մնացին ընդամենը 66 հոգի։ Ժողովրդի ներկայացուցիչները հավաքվեցին ՙՍովետական Ղարաբաղ՚ թերթի փոքրիկ ակումբում և որոշեցին 66 հոգուց ընտրել 11-հոգանոց մի կոմիտե, որին պիտի հանձնվեր շարժման ղեկավարությունը։
Նրանք են՝ Արկադի Մանուչարով (նախագահ), Ռոլես Աղաջանյան, Վարդան Հակոբյան, Ռազմիկ Պետրոսյան, Համլետ Գրիգորյան, Մաքսիմ Միրզոյան, Արկադի Կարապետյան, Բորիս Առուշանյան, Ռոբերտ Բաղդասարյան, Համլետ Մովսիսյան, Վլադիմիր Գևորգյան։
Հաջորդ օրը այս խումբը քանդակագործ Արմեն Հակոբյանի առաջարկով անվանվեց ՙԿռունկ՚` որպես հայրենիքի հանդեպ կարոտի խորհրդանիշ։
Հանձնարարվեց Գեորգի Պետրոսյանին և Ռոբերտ Քոչարյանին կազմելու ՙԿռունկ՚¬ի կանոնադրությունը և դնելու նիստի քվեարկությանը։
Եվ այսպես, ՙԿռունկը՚ 11-հոգանոց կոմիտեով և 55 անդամներով սկսեց իր ծանր աշխատանքը։
Մարտի 1-ի լույս 2-ի գիշերը ամբողջ գիշեր չէինք քնել. Արկադի Մանուչարովը դուրս եկավ ժողովրդի առաջ և որպես ղեկավար հայտարարեց, որ այսօրվանից դադարեցնում ենք գործադուլը։ Որոշվեց Ժողովրդի անունից շնորհավորել Մ.Գորբաչովի ծննդյան օրը և պահանջել փետրվարի 20-ի որոշման արձագանքը։ Հայտարարվեց, որ պատասխան չստանալու դեպքում շարունակելու ենք գործադուլը և ցույցերը` էլ ավելի մեծ մասշտաբներով։
Ժողովրդի մի մասը գնաց հանգստանալու, իսկ մյուս մասը մնաց հրապարակում` ամուր պահելու ՙդիրքերը՚։
Չանցած մի քանի ժամ` ժողովուրդը կամաց¬կամաց նորից լցվեց հրապարակ. նրանք խորհրդային Կենտրոնի ղեկավար Գորբաչովից պատասխան էին պահանջում, որը չստացան։
Շարժումը շարունակվում է։
Եկեք անուն առ անուն հիշենք մեր քաջ ու տոկուն ժողովրդին, մեր քաջ ու տոկուն ներկայացուցիչներին։ Նաև նշենք, որ այդ 66¬ից կեսից ավելին ողջ չեն։
Նրանք արժանի են հիշվելու։