Լիկ­բեզ Թո­ֆիգ Ա­բա­սո­վի հա­մար

 Ա­լիե­ւյան քա­րոզ­չա­հոր­դա­յի կար­կա­ռուն դեմ­քե­րից Թո­ֆիգ Ա­բա­սո­վը փոր­ձում է վի­ճար­կել պատ­մա­կան ի­րո­ղու­թյու­նը, որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը եր­բեք ան­կախ Ադր­բե­ջա­նի մաս չի կազ­մել։ Նրա ցավն, ի­հար­կե, պատ­մու­թյուն չէ, այլ պոս­տու­լա­տը՝ ե­թե ԼՂ-ն ան­կախ Ադր­բե­ջա­նի մաս չի կազ­մել, ու­րեմն եր­բեք էլ չի կազ­մե­լու։ 

Իր դի­տար­կում­նե­րում նա հայ­կա­կան կող­մին մե­ղադ­րում է, որ ՙմեկ­նում է ոչ թե ար­ձա­նագր­ված փաս­տե­րից, այլ՝ հնա­րա­ծին պատ­մու­թյու­նից՚։ Խո­սենք ա­ռար­կա­յո­րեն։ Տա­վու­շյան ագ­րե­սիա­յից տա­ռա­ցիո­րեն մեկ շա­բաթ ա­ռաջ՝ հու­լի­սի 6-ին, Իլ­համ Ա­լիե­ւը շան­թուկ­րակ թա­փեց ադր­բե­ջա­նա­կան ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյան իշ­խա­նու­թյան գլ­խին, նրան ան­վա­նեց ՙվախ­կոտ՚ եւ ներ­կա­յաց­րեց մե­ղադ­րանք, որ ՙչէր վե­րահս­կում երկ­րի տա­րած­քի մի մա­սը՚։ Ին­չի՞ մա­սին է խոս­քը՝ Թո­ֆիգ Ա­բա­սո­վի ա­սած՝ ա­րե­ւի լույ­սի պես պարզ է. ԱԴՀ-ն, չնա­յած գոր­ծադ­րած հս­կա­յա­կան ջան­քե­րին, այդ­պես էլ չկա­րո­ղա­ցավ ոչ փաս­տա­ցի, ոչ, մա­նա­վանդ, ի­րա­վա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյուն հաս­տա­տել Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի նկատ­մամբ, ո­րի Ազ­գա­յին խոր­հուրդն Ադր­բե­ջա­նի բոլ­շե­ւի­կա­ցու­մից մի քա­նի օր ա­ռաջ երկ­րա­մա­սը վերջ­նա­կա­նա­պես հռ­չա­կեց ան­կախ Հա­յաս­տա­նի ան­բա­ժա­նե­լի մաս։ Չկա՞ նման փաստ, մենք ըն­դա­մե­նը մեկ­նում ենք հնա­րա­ծին պատ­մու­թյու­նի՞ց։ Այդ դեպ­քում ին­չո՞վ բա­ցատ­րել խոր­հր­դա­յին Ադր­բե­ջա­նի Հեղ­կո­մի՝ ան­կախ Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյա­նը հղած վերջ­նա­գի­րը, ո­րով պա­հան­ջում էր Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը դա­տար­կել հայ­կա­կան զոր­քե­րից, հա­կա­ռակ դեպ­քում՝ սպառ­նում պա­տե­րազ­մով։ Փաստ, որ վկա­յում է՝ 1920թ. ապ­րի­լի վեր­ջի-մա­յի­սի սկզ­բի դրու­թյամբ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը խոր­հր­դայ­նա­ցած Ադր­բե­ջա­նի մաս չէր կազ­մում։
Վեր­ջա­պես, 1920թ. օ­գոս­տո­սի 10-ին Թիֆ­լի­սում խոր­հր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նի եւ ան­կախ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան մի­ջեւ ստո­րագր­վել է Զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նա­գիր։ Զի­նա­դա­դար կն­քում են պա­տե­րազ­մող եր­կր­նե­րը։ Ե՞րբ է խոր­հր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նը պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րել Հա­յաս­տա­նին։ 1920թ. մա­յի­սին, երբ բոլ­շե­ւի­կյան 11-րդ բա­նա­կը խոր­հր­դա­յին Ադր­բե­ջա­նի տա­րած­քից մտել է Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բաղ եւ այն օ­կու­պաց­րել։ Հի­շյալ զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նագ­րում հենց այդ­պես էլ գր­ված է՝ ՙԼեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը հա­մար­վում է ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես գրավ­ված՚։ Ե­թե ԼՂ-ն լի­ներ Ադր­բե­ջա­նի մաս եւ Հա­յաս­տա­նի կող­մից օ­կու­պաց­ված, ա­պա Զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նագ­րում չէր նշ­վի որ­պես ՙժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես գրավ­ված, ո­րի պատ­կա­նե­լիու­թյան հար­ցը պետք է ո­րոշ­վի այն սկզ­բունք­նե­րով, որ կմ­շակ­վեն խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նագ­րով՚։ Այ­սինքն՝ հայ-ռու­սա­կան խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նագ­րով։ Նման պայ­մա­նա­գիր չի ստո­րագր­վել։
Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը մար­զա­յին լայն ինք­նա­վա­րու­թյամբ խոր­հր­դա­յին Ադր­բե­ջա­նի կազ­մում է ՙթողն­վել՚ ՌԿ(բ)Կ Կով­կա­սյան բյու­րո­յի 1921թ. հու­լի­սի 5-ի ո­րոշ­մամբ։ Նույ­նիսկ այդ ա­պօ­րի­նի ակ­տի հե­ղի­նակ­նե­րը գի­տեին, որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը հայ­կա­կան է։ Նույ­նիսկ Ադր­բե­ջա­նի Կենտ­գործ­կո­մը գի­տեր այդ ա­նա­ռար­կե­լի փաս­տը։ Այ­լա­պես Ինք­նա­վար Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հռ­չակ­ման Դեկ­րե­տում չէր գրի. ՙՂա­րա­բա­ղի հայ­կա­կան մա­սից կազ­մա­վո­րել ինք­նա­վար մարզ՚։ Եւ հա­տուկ չէր ըն­դգ­ծի, որ Շու­շի քա­ղա­քը մտ­նում է Ինք­նա­վար Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի կազմ, այ­սինքն՝ նույն­պես հայ­կա­կան է, իսկ ՙհո­ղը, ջու­րը, ան­տառ­նե­րը պատ­կա­նում են նրա ներ­կա­յիս տե­րե­րին՚։ Այ­սինքն՝ հա­յե­րին։ Ոչ մի խոսք ՙադր­բե­ջա­նա­կան հա­մայն­քի՚ կամ ՙհա­մա­տեղ սե­փա­կա­նու­թյան՚ մա­սին։ Եւ սա, կրկ­նենք՝ Ադր. ԽՍՀ Կենտ­գործ­կո­մի՝ իշ­խա­նու­թյան բարձ­րա­գույն մարմ­նի Դեկ­րե­տով, որ­տեղ ակ­նարկ իսկ չկա, որ Հայ­կա­կան Ինք­նա­վա­րու­թյունն Ադր­բե­ջա­նի ՙան­բա­ժա­նե­լի մասն է՚։ Գր­ված է՝ ՙոր­պես բաղ­կա­ցու­ցիչ մաս՚։ Թո­ֆիգ Ա­բա­սո­վը, կար­ծում ենք, կա­րո­ղա­նում է տար­բե­րել ՙան­բա­ժա­նե­լի մաս՚ եւ ՙբաղ­կա­ցու­ցիչ՚ մաս ձե­ւա­կեր­պում­նե­րի ի­րա­վա­կան տար­բե­րու­թյու­նը։ ՙԱն­բա­ժա­նե­լի մասն՚ ադր­բե­ջա­նա­կան է, ՙբաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սը՚՝ հայ­կա­կան։ Այ­սինքն, Ադր. ԽՍՀ-ն ոչ թե ու­նի­տար, այլ դաշ­նա­յին պե­տու­թյուն է, որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի նկատ­մամբ սու­վե­րեն ի­րա­վա­զո­րու­թյուն չու­նի։ Ա­վե­լի պարզ ա­սած՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը սույն ակ­տով չի ճա­նաչ­վում ՙադր­բե­ջա­նա­կան հող՚։ Այն հայ­կա­կան է։
Հ.Գ. Ինչ վե­րա­բե­րում է պատ­մա­կան ան­ցյա­լին, ա­պա Թո­ֆիգ Ա­բա­սովն ադր­բե­ջան­ցի հա­մար­վող, ի­րա­կա­նում՝ պարս­կա­գիր, հե­ղի­նակ­նե­րի մոտ կա­րող է կար­դալ, որ 1736թ. Մու­ղա­նի ՙգու­րուլ­թա­յում՚ հռ­չակ­վե­լով Պարս­կաս­տա­նի շահ՝ Նա­դի­րը հա­տուկ հրո­վար­տա­կով Ղա­րա­բա­ղը դուրս է բե­րել Գյան­ջա­յի բեգ­լար­բե­կու­թյան են­թա­կա­յու­թյու­նից եւ կազ­մա­վո­րել ա­ռան­ձին վար­չա­կան-պե­տա­կան միա­վոր՝ Խամ­սա­յի մե­լի­քու­թյուն­ներ եւ գե­րա­գահ կար­գել Դի­զա­կի մե­լիք Ե­գա­նին։ Դա­րա­վոր ընդ­հա­տու­մից հե­տո վե­րա­կան­գն­վել է տոհ­միկ հայ­կա­կան իշ­խա­նա­պե­տու­թյու­նը, ո­րը ե­րեք տաս­նա­մյակ անց տա­պալ­վել է ե­լու­զակ Փա­նահ-Ա­լիի կող­մից։ Դա փաս­տա­ցի հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թյան տա­պա­լում, հայ­կա­կան տա­րածք­նե­րի օ­կու­պա­ցիա էր, ո­րի հետ հայ ժո­ղո­վուր­դը եր­բեք չի հաշտ­վել։ Եւ ԽՍՀՄ փլուզ­մամբ ստեղծ­ված աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան նոր ի­րա­վի­ճա­կում վե­րա­կանգ­նել է պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քի մի մա­սի նկատ­մամբ իր ա­նօ­տա­րե­լի ի­րա­վուն­քը։