ԱԴՐԲԵՋԱՆՑԻ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ. ԱԶԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՆՖԼԻԿՏԸ

Մաս VII
(Սկիզբը՝ ՙԱԱ՚ թիվ 62« 63« 64« 65« 66« 67« 68)

Ի­րա­վի­ճա­կը խո­րա­նում է այն հան­գա­ման­քով, որ նոր, ադր­բե­ջա­նա­կան ազ­գի ձե­ւա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցը մին­չեւ հի­մա չի ա­վարտ­վել։ Ա­յո, ո­րոշ էթ­նիկ խմ­բեր, օ­րի­նակ՝ ի­րա­նա­կան թա­թե­րը, ո­րոնց թվա­քա­նա­կը կազ­մում է մոտ 2 մի­լիոն, գործ­նա­կա­նում ձուլ­վել են միաս­նա­կան ադր­բե­ջա­նա­կան ազ­գին։ Ադր­բե­ջա­նում ան­հե­տա­ցել են նաեւ քր­դե­րը, մի շարք դաղս­տան­ցի ժո­ղո­վուրդ­ներ։ Այ­դու­հան­դերձ, ո­րոշ ժո­ղո­վուրդ­ներ կա­րո­ղա­ցել են այս կամ այն չա­փով պահ­պա­նել ի­րենց ազ­գա­յին ինք­նու­թյու­նը։ Նրանց են պատ­կա­նում կով­կա­սա­լե­զու լեզ­գի­նե­րը եւ ա­վար­նե­րը, ո­րոնք հա­մա­հա­վաք բնակ­վում են ժա­մա­նա­կա­կից Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան հյու­սի­սում՝ Դաղս­տա­նի սահ­մա­նին, ինչ­պես նաեւ ի­րա­նա­լե­զու թա­լիշ­նե­րը, ո­րոնց բնա­կու­թյան տա­րած­քը Ադր­բե­ջա­նի հա­րա­վում է՝ Ի­րա­նի սահ­մա­նին։ Ընդ­հա­նուր տա­րած­քը, որ զբա­ղեց­նում են այս ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, կազ­մում է Ադր­բե­ջա­նի ներ­կա­յիս տա­րած­քի մոտ քա­ռորդ մա­սը, իսկ նրանց թվա­քա­նա­կը՝ այս երկ­րի բնակ­չու­թյան մոտ եր­րորդ մա­սը։
Սա նկա­տի ու­նե­նա­լով՝ Ադր­բե­ջանն ապ­րում է այս ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման մշ­տա­կան սպառ­նա­լի­քի ներ­քո, ին­չը կա­րող է հան­գեց­նել ան­գամ այդ պե­տու­թյան փլուզ­ման։ Ժա­մա­նա­կա­կից Ադր­բե­ջա­նի պատ­մու­թյան մեջ այդ­պի­սի նա­խա­դե­պեր ե­ղել են։ Այս­պես՝ XX դա­րում թա­լիշ­նե­րը 2 ան­գամ պե­տա­կա­նու­թյուն են հռ­չա­կել։ 1919 թվա­կա­նի մա­յի­սի 15-ին հռ­չակ­վել է Մու­ղա­նի Խոր­հր­դա­յին Հան­րա­պե­տու­թյու­նը, ո­րը գո­յա­տե­ւել է մոտ 3 ա­միս։ Մոտ 3 ա­միս է գո­յա­տե­ւել նաեւ 1993 թվա­կա­նի հու­նի­սի վեր­ջին հռ­չակ­ված Թա­լիշ-Մու­ղա­նա­կան Ինք­նա­վար Հան­րա­պե­տու­թյու­նը։ 1991 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 28-ին լեզ­գի ժո­ղովր­դի Հա­մազ­գա­յին հա­մա­գու­մա­րի ո­րոշ­մամբ, ո­րը տե­ղի է ու­նե­ցել Դաղս­տա­նի Կա­սում­քենդ գյու­ղում, հռ­չա­կա­գիր է ըն­դուն­վել լեզ­գի ժո­ղովր­դի պե­տա­կա­նու­թյան վե­րա­կան­գն­ման եւ Սա­մուր գե­տի եր­կու ա­փե­րին Լեզ­գիս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան ստեղծ­ման մա­սին։
Չնա­յած ադր­բե­ջա­նա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը թա­լի­շա­կան պե­տա­կա­նու­թյու­նը ոչն­չաց­րին, իսկ լեզ­գի­նե­րի ո­րո­շումն այդ­պես էլ թղ­թի վրա մնաց, այս եւ մյուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րը չեն հրա­ժար­վել ի­րենց պայ­քա­րից։ Այս­պես՝ թա­լիշ­նե­րը պար­բե­րա­բար դի­մում են տար­բեր եր­կր­նե­րի եւ ընդ­հան­րա­պես մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը, հե­ղի­նա­կա­վոր կա­ռույց­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը հրա­վի­րե­լով Ադր­բե­ջա­նի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի կող­մից գոր­ծադր­վող մշ­տա­կան ճնշ­ման վրա։ Օ­րի­նակ՝ 2008 թվա­կա­նին նրանք դի­մել են եվ­րո­պա­կան եր­կր­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին, 2009 թվա­կա­նին՝ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը։ Հա­ման­ման դի­մում­նե­րով են հան­դես ե­կել նաեւ մյուս ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րը։ 2008 թվա­կա­նին ա­վար­նե­րը դի­մել էին Դաղս­տա­նի նա­խա­գա­հին՝ խնդ­րե­լով պաշտ­պա­նել Բաք­վի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի կող­մից անց­կաց­վող բռ­նի ադր­բե­ջա­նաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նից։
Հա­ճախ տե­ղի են ու­նե­նում նաեւ կոնֆ­լիկտ­ներ եւ բա­խում­ներ երկ­րի ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րի եւ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի մի­ջեւ, այդ թվում նաեւ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին մա­կար­դա­կով։ Այս­պես՝ 2017 թվա­կա­նի մար­տին Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Կա­բա­լի­նի շր­ջա­նում ազ­գու­թյամբ լեզ­գի ֆեր­մեր­նե­րը ցույ­ցեր կազ­մա­կեր­պե­ցին՝ կապ­ված լեզ­գի ֆեր­մեր­նե­րի ար­տաքս­ման հետ։

Հա­ճախ ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րի եւ կենտ­րո­նա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի մի­ջեւ կոնֆ­լիկ­տը տե­ղա­փոխ­վում է հա­րե­ւան պե­տու­թյուն­ներ, մաս­նա­վո­րա­պես՝ ռու­սա­կան Դաղս­տան։ Այս­պես՝ 2013 թվա­կա­նի հու­նի­սին Դեր­բեն­տում բո­ղո­քի զանգ­վա­ծա­յին ցույ­ցեր անց­կաց­վե­ցին՝ կապ­ված այն բա­նի հետ, որ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը ո­րո­շում ըն­դու­նե­ցին քա­ղա­քի կենտ­րո­նա­կան փո­ղոց­նե­րից մե­կը Հեյ­դար Ա­լիե­ւի ա­նու­նով ան­վա­նա­կո­չե­լու մա­սին։ Ակ­ցիա­նե­րի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րին էին Դաշ­նա­յին լեզ­գիա­կան ազ­գա­յին-մշա­կու­թա­յին ինք­նա­վա­րու­թյու­նը, ՙՍադ­վալ՚ հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը, ՙԽրախ-Ու­բա միու­թյու­նը՚, ո­րոնք կար­ծում էին, որ Ադր­բե­ջա­նին լեզ­գիա­կան եր­կու գյու­ղե­րի փո­խանց­ման, Սա­մուր գե­տի ջրա­հա­վա­քի ու լեզ­գիա­կան 2,5 հա­զար հա հո­ղե­րի յու­րաց­ման հե­տե­ւանք­նե­րը էթ­նիկ լեզ­գի­նե­րի ի­րա­վունք­նե­րի ոտ­նա­հար­ման կհան­գեց­նեն։
Դժ­գո­հու­թյուն կա նաեւ կապ­ված տվյալ երկ­րի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի կող­մից ադր­բե­ջա­նա-ղա­րա­բա­ղյան հա­կա­մար­տու­թյան գո­տի ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ ու­ղար­կե­լու հետ։ Մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ մի շարք հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ եւ Ադր­բե­ջա­նի բնիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­ներ դի­մե­ցին հան­րա­պե­տու­թյու­նում ապ­րող ի­րենց հայ­րե­նա­կից­նե­րին՝ նշե­լով, որ տաս­նա­մյակ­նե­րի ըն­թաց­քում Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյունն ի­րենց ստի­պում է կռ­վել Ար­ցա­խի հա­յե­րի դեմ, եւ դա ա­մե­նա­մեծ ա­նար­դա­րու­թյունն է, ո­րին ա­կա­մա­յից մաս­նակ­ցում են բնիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը։
Ի­րա­վի­ճա­կը խո­րա­նում է նաեւ նրա­նով, որ որ­պես պան­թյուր­քիզ­մի գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան բա­ղադ­րիչ, Ադր­բե­ջա­նի եւ նրա բնակ­չու­թյան թուր­քաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյանն ակ­տի­վո­րեն նպաս­տում էր Թուր­քիան։ Այս­պես, ադր­բե­ջան­ցի եւ թուրք ա­ռաջ­նորդ­նե­րը ԽՍՀՄ փլու­զու­մից ի վեր ակ­տի­վո­րեն քա­րո­զում էին ՙմեկ ազգ՝ եր­կու պե­տու­թյուն՚ կար­գա­խո­սը։ Նման դիր­քո­րո­շու­մը նպա­տակ ու­ներ խա­թա­րել աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյու­նը ոչ միայն Ան­դր­կով­կա­սում, այլ նաեւ ամ­բողջ Մեր­ձա­վոր, Մի­ջին Ա­րե­ւել­քում, Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում՝ հաս­նե­լով ընդ­հուպ մին­չեւ Չի­նաս­տան։
Այս­պի­սով, ադր­բե­ջա­նա­կան ազ­գի եւ ազ­գա­յին ինք­նու­թյան ձե­ւա­վոր­ման խախտ­ված բնա­կան ըն­թաց­քը գլ­խա­վոր օ­բյեկ­տիվ խո­չըն­դոտ­նե­րից էր ոչ միայն Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թյան կար­գա­վոր­ման, այլ նաեւ հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ու այլ ազ­գե­րի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման ճա­նա­պար­հին։
Ընդ­հա­նուր պե­տու­թյան շր­ջա­նա­կում եր­կու ազ­գե­րի ներ­դաշ­նակ հա­մա­գո­յակ­ցու­թյունն անհ­նար է նույ­նիսկ ընդ­հա­նուր գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյան պայ­ման­նե­րում։ Խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում նման գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյունն էր կո­մու­նիզ­մը, սա­կայն այն եւս չկա­րո­ղա­ցավ հա­մա­պա­տաս­խան պայ­ման­ներ ստեղ­ծել։ Դա չի կա­րող ա­նել նաեւ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը, քա­նի որ Ադր­բե­ջա­նում ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյունն անհ­նար է։ Ե­թե այն­տեղ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյուն սահ­ման­վի, ա­պա Բա­քուն պետք է ճա­նա­չի Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քը։ Սա­կայն այդ դեպ­քում Ադր­բե­ջա­նի այլ ազ­գեր, օ­րի­նակ՝ լեզ­գին­ներն ու թա­լիշ­նե­րը, կա­րող են ան­կա­խու­թյուն պա­հան­ջել։ Իսկ դա ար­դեն վտանգ է ներ­կա­յաց­նում որ­պես ան­կախ պե­տու­թյուն Ադր­բե­ջա­նի գո­յու­թյա­նը։

Եզ­րա­կա­ցու­թյուն

Վե­րոն­շյալ պատ­մա­կան, էթ­նի­կա­կան եւ քա­ղա­քա­կան գոր­ծոն­նե­րը ձե­ւա­վո­րե­ցին Ադր­բե­ջա­նի քա­ղա­քա­կան է­լի­տա­յի նոր մեն­թա­լի­տե­տը։ Ադր­բե­ջա­նի հա­մար պե­տա­կան ամ­բող­ջա­կա­նու­թյան պահ­պան­ման միակ մի­ջոցն է ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նում ազ­գա­յին ցան­կա­ցած շար­ժում ճն­շե­լը։ Ադր­բե­ջա­նը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բաղն ըն­դու­նում է որ­պես գլ­խա­վոր սպառ­նա­լիք իր պե­տու­թյան գո­յու­թյան հա­մար։ Ադր­բե­ջա­նը չի կա­րող ճա­նա­չել Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խու­թյու­նը, քա­նի որ այդ դեպ­քում այլ ազ­գեր ան­կա­խու­թյուն կպա­հան­ջեն։ Ադր­բե­ջա­նի հա­մար ինք­նա­վա­րու­թյունն ա­վե­լի մեծ վտանգ է, քան ան­կա­խու­թյու­նը, քա­նի որ այլ էթ­նոխմ­բեր եւս կա­րող են ինք­նա­վա­րու­թյուն պա­հան­ջել, ին­չը հղի է ոչ միայն ան­կա­խու­թյան հնա­րա­վոր անց­մամբ, այլ նաեւ միաս­նա­կան եւ հա­մախ­մբ­ված ադր­բե­ջա­նա­կան ազգ հաս­կա­ցու­թյան վե­րաց­մամբ։ Այս­պի­սով, Ադր­բե­ջա­նի հա­մար Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թյան կար­գա­վոր­ման միայն 2 տար­բե­րակ կա։ Ա­ռա­ջի­նը՝ Ղա­րա­բաղն ա­ռանց հա­յե­րի, եւ երկ­րոր­դը՝ հա­կա­մար­տու­թյան կար­գա­վոր­ման սա­ռե­ցում՝ ա­ռա­ջին սցե­նա­րը կյան­քի կո­չե­լու անհ­նա­րի­նու­թյան դեպ­քում։
Նույ­նիսկ ե­թե հա­կա­մար­տու­թյու­նը կար­գա­վոր­վի, եւ Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նը ստիպ­ված լի­նի ճա­նա­չել Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խու­թյու­նը, ա­պա Ադր­բե­ջա­նը չի հրա­ժար­վի հա­կա­հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նից, քա­նի որ դա Բաք­վին թույլ է տա­լիս իր ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րին ցույց տալ, որ ոչ մի դեպ­քում չի հան­դուր­ժի այս կամ այն տա­րած­քի կո­րուստ, իսկ վեր­ջին­ներս, ի­րենց հեր­թին, կմ­տա­ծեն՝ նախ­քան սե­ցե­սիա­յի ճա­նա­պար­հին կանգ­նե­լը։ Այս­պի­սով, Ադր­բե­ջա­նում ստեղծ­վել է մի ի­րա­վի­ճակ, երբ մի ժո­ղովր­դի ինք­նո­րո­շումն ըն­դուն­վում է որ­պես սպառ­նա­լիք մյուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ինք­նո­րոշ­ման հա­մար։