ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՄՐԱՊՆԴԵԼՈՒ ՎՃՌԱԿԱՆՈՒԹՅԱՄԲ
Ռուզան ԻՇԽԱՆՅԱՆ
1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ Ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջան։ Ընդունվեց հռչակագիր ԼՂԻՄ և հարակից Շահումյանի շրջանի սահմաններում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն հռչակելու մասին։ Դեկտեմբերի 10-ին մեր հանրապետությունում անցկացվեց հանրաքվե, որով ԼՂՀ ժողովուրդն ամրագրեց իր հռչակած հանրապետության անկախությունը։ Այն լիովին համապատասխանում էր ինչպես միջազգային իրավունքի նորմերին, այնպես էլ Խորհրդային Միության օրենսդրությանը։ Հանրաքվեի հարցն այսպիսին էր՝ ՙՀամաձա՞յն եք Դուք, որ հռչակված ԼՂՀ-ն լինի անկախ պետություն՝ ինքնուրույն որոշելով համագործակցության ձևը ուրիշ պետությունների և ընկերակցությունների հետ՚։ Հարցին ՙայո՚ ասաց քվեարկության մասնակիցների թվի 99, 89%-ը։
Արցախի ժողովուրդն իր անկախության 29-ամյա պատմությամբ այսօր վերահաստատում է, որ հավատարիմ է մնում այն սկզբունքներին ու նպատակներին, որոնց մասին ազդարարել է 1991 թվականին։ Դա պայքարի, մաքառումի և հաղթանակների պատմություն է, անկախությունը մեր ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի արդյունքն էր, բացառիկ արժեք, որն այնուհետև պիտի պաշտպանվեր մեծ զոհողությունների գնով։ Բավականին թանկ գին վճարեց մեր ժողովուրդը 20-րդ դարավերջին Հարավային Կովկասում ծնունդ առած երկրորդ հայկական պետությունը պաշտպանելու համար։
Արցախի ժողովուրդն առաջ է ընթանում հաստատակամ քայլերով՝ չշեղվելով իր ընտրած ուղուց։ Երեք անգամ՝ 1991թ. դեկտեմբերի 10-ի Անկախության հանրաքվեին, 2006թ. դեկտեմբերի 10-ի և 2017թ. փետրվարի 20-ի Սահմանադրական հանրաքվեներին նա արտահայտեց ժողովրդավարական չափանիշների հիման վրա իր հռչակած անկախ պետականությունը զարգացնելու և ամրապնդելու վճռականությունը։ Արցախի Հանրապետությունն անկախ, ինքնիշխան երկիր է՝ իր պետական կառույցներով, ժողովրդավարական ինստիտուտներով, Պաշտպանության բանակով ու Մայր Հայաստանի հետ միասնական անվտանգության համակարգով, դինամիկ զարգացող տնտեսությամբ ու կրթական հաստատություններով, աշխարհի տարբեր անկյուններից ժամանող հյուրերին հիացնող պատմամշակութային արժեքներով։ Արցախն ապրում է միջազգային իրավական ճանաչման հասնելու հավատով, վստահ լինելով, որ իր կայացած պետականությամբ կկարողանա տեղ զբաղեցնել աշխարհի ճանաչված պետությունների շարքում։ Արցախի Հանրապետությունն, այո, միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չէ, բայց նրա հետ բանակցում են, բարեկամության ու համագործակցության կամուրջներ են ստեղծում։
Այսպիսի նկարագիր ունեցող ժողովրդի երդվյալ թշնամին Ադրբեջանն է, որի պատկերացմամբ հակամարտությունը հնարավոր է լուծել ռազմական ճանապարհով։ Նրան, սակայն, չեն օգնում ո՜չ ժամանակակից զենք- զինամթերքը, ո՜չ միջազգային ասպարեզում Արցախի շուրջ ապատեղեկատվության տարածումը, ո՜չ էլ լոբբիստական աշխատանքի վրա ծախսվող նավթադոլարները։ 2016թ. ապրիլյան պատերազմից հետո Ադրբեջանի նախագահն ստիպված էր խոստովանել, որ փակ դռների հետևում իր վրա ճնշում են գործադրում՝ պահանջելով ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Սա նշանակում է, որ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման գործընթացում միջնորդական առաքելություն իրականացնող գերտերություններն Ադրբեջանի ղեկավարության առջև իրավիճակը սթափ գնահատելու պահանջ էին դրել։ Այսինքն՝ պետք է հարգել Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, քանի որ առանց դրա անհնար է հակամարտության կարգավորումը։ Ադրբեջանի նախագահն անուղղակիորեն ասել է, որ միջազգային հանրությունը հարգում և ճանաչում է այդ իրավունքը, դրա անհրաժեշտությունը բոլորն են գիտակցում՝ բացի իրենից։
Ադրբեջանի բռնապետական վարչակարգը պատրաստ չէ խաղաղ կարգավորմանը։ Մեծ խնդիր է, իհարկե, նման երկրի հարևանությամբ ապրելը, բայց դա չի խանգարում մեր իշխանություններին առաջ մղել արտաքին քաղաքականության կարևորագույն առաջնահերթություններից մեկը՝ ԱՀ անկախության միջազգային ճանաչումը։ ԼՂՀ հռչակման 29-րդ տարեդարձը լավ առիթ է՝ վկայակոչելու պետականակերտման և խաղաղ ստեղծագործական աշխատանքում մեր ժողովրդի ձեռքբերումները հավաստող փաստեր։ ԱՄՆ 9 և ավստրալական մեկ նահանգների, Բասկերի երկրի խորհրդարանի կողմից ընդունվել են Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը ճանաչող բանաձևեր։ Նմանատիպ որոշումներ ընդունվել են նաև ամերիկյան քաղաքների մակարդակով՝ Ֆրեզնո, Լոս Անջելես, Հայլենդ (Կալիֆորնիա նահանգ), Հոնոլուլու (Հավայի նահանգ)։ Ավելի վաղ՝ 1999թ. մարտի 11-ին, Եվրախորհրդարանն ընդունեց բանաձև, որում նշված էր, որ Արցախի Հանրապետությունն իր անկախությունը հռչակել է խորհրդային միութենական հանրապետությունների կողմից համանման որոշումներ ընդունելուց անմիջապես հետո։
Արցախի Հանրապետության միջազգային ճանաչման հարցը շարունակում է մնալ օրակարգային, դրա ձգձգումը միայն ավելացնում է ադրբեջանական կողմի՝ հիմնախնդիրը ռազմական ճանապարհով լուծելու գայթակղությունը։ Միջազգային ճանաչումը կբացառի ադրբեջանական նոր ագրեսիայի հնարավորությունը՝ նպաստելով տարածաշրջանի անվտանգության, քաղաքական կայունության պահպանմանը։
Անկախության տոնը առիթ է նաև անդրադառնալու ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ 2019թ. օգոստոսի 5-ին Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակում հնչեցրած հայտարարությանը՝ ՙԱրցախը Հայաստան է և վերջ՚։ Համահայկական հարթությունում դրա հետ կապված բուռն քննարկումներն ու մեկնաբանությունները շարունակվում են ցայսօր։ Հայաստանի վարչապետի արտահայտած սույն միտքը, կարծում ենք, լրիվությամբ տեղավորվում է ՙՄեկ հայրենիք, երկու պետություն՚ գաղափարի շրջանակներում։ Արցախը Հայաստան է, որովհետև եղել է պատմական Հայաստանի անբաժանելի մասը, հայկական թագավորությունների կազմի մեջ էր գրեթե բոլոր ժամանակներում։ Արցախը Հայաստան է, որովհետև Հայաստանն է Արցախի անվտանգության երաշխավորը։ Արցախի Հանրապետությունը նաև Հարավային Կովկասում իր ուրույն դերակատարությունն ունեցող անկախ պետություն է, որը, լինելով լուրջ ռազմաքաղաքական գործոն, ստանձնել է իր բաժին պատասխանատվությունը տարածաշրջանի քաղաքական կայունության ապահովման գործընթացում։ Իրավացի չեն նրանք, ովքեր ՙանկախությունն՚ ու ՙմիացումը՚ հակադրում են միմյանց, կամ հայտարարում, թե Արցախի անկախության այլընտրանքը Հայաստանի հետ վերամիավորվելն է։ Մեր խնդիրը դա չէ։
Մեր խնդիրը թուրք-ադրբեջանական տանդեմին Հայաստան-Արցախ-Սփյուռք եռամիասնությունը հակադրելն է, հայկական երկու պետությունների ռազմական ու տնտեսական ներուժի բազմապատկումը, հակառակորդին զսպելու մեխանիզմների կատարելագործումը։ Ի վերջո, երկու անկախ պետություններով դիվանագիտություն վարելը մեծացնում է արտաքին քաղաքական դաշտում և տարբեր ուժային կենտրոնների միջև մանևրելու հնարավորությունները։