ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՒԼՄԻՆԱՑԻԱՆ
Ռուզան ԻՇԽԱՆՅԱՆ
1921թ. մարտի 16-ի պայմանագրի 100 -ամյակը
Արդեն մեկ դար է մեզ բաժանում քեմալաբոլշևիկյան՝ ստորացուցիչ պայմանագրի ստորագրումից, որը ճակատագրական եղավ հայ ժողովրդի համար։ Առանց հայկական կողմի ներկայացուցիչների մասնակցության որոշումներ ընդունվեցին հայ ժողովրդի և նրա պատմական հայրենիքի վերաբերյալ։
Խոսքը տարածքային մեծ կորուստների մասին է, բայց մյուս կողմից, դա մի փաստաթուղթ է, որի օրինականությունն ի սկզբանե դրվել է հարցականի տակ։ Միջազգային իրավունքն ունի պայմանագիրն ստորագրող կողմերին ուղղված հստակ պահանջներ, և այս տեսանկյունից Մոսկվայի պայմանագիրն անօրինական և անվավեր է։ 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում ստորագրվեց ՙԵղբայրության և բարեկամության՚ պայմանագիր խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության միջև, որը պատմության մեջ է մտել նաև որպես Լենին-Քեմալ պայմանագիր։ Նախքան փաստաթղթի ստորագրումը, կողմերը բանակցություններ են վարել փետրվարի 26-ից մինչև մարտի 16-ը Մոսկվայում ընթացող ռուս-թուրքական երկրորդ կոնֆերանսում, որի նպատակը Քեմալական Թուրքիայի և խորհրդային հանրապետությունների միջև հարաբերությունների կարգավորումն էր։
Մոսկվայի պայմանագրով Ռուսաստանը ճանաչեց Թուրքիայի ինքնիշխանությունը թուրքական ճանաչված բոլոր տարածքների նկատմամբ։ Հաստատվեց Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը, որը գործում է մինչ այսօր։ Փաստաթղթում Հայաստանին վերաբերող կետեր կային, մասնավորապես թուրքական տարածքներ ճանաչվեցին Կարսի մարզն ամբողջությամբ, Սուրմալու գավառը։ Վերջինիս Թուրքիան տիրացավ՝ Ռուսաստանին զիջելով Բաթումին։ Թուրքական պատվիրակությունը, չբավարարվելով ձեռք բերածով, պահանջեց Նախիջևանի մարզը Հայաստանից փոխանցել Ադրբեջանի հովանավորությանը։ Ադրբեջանն էլ պետք է պարտավորվեր ապագայում այդ տարածքը չզիջել մի երրորդ պետության։ Նկատի է առնվել Հայաստանը։
Պայմանագիրն ստորագրելու պահին խորհրդային Ռուսաստանը միջազգայնորեն ճանաչված պետություն չէր։ Մուստաֆա Քեմալի կառավարությունը նույնպես ճանաչված չէր, նրա վարչախումբը լիազորված չէր միջազգային հարաբերություններում ներկայացնել թուրքական պետությունը։ Հայաստանին վերաբերող մասը միջազգային իրավունքի կոպիտ խախտում էր, քանի որ պայմանագրերը կարող են վերաբերել միայն այն ստորագրող կողմերին և որևէ պարտավորություն չեն ստեղծում պայմանագրի մաս չկազմող երրորդ կողմի համար՝ առանց վերջինիս համաձայնության։ Ուրեմն, անվավեր են նաև Հայաստանին վերաբերող բոլոր կետերը, մասնավորապես հայ-թուրքական սահմանի որոշումը, Նախիջևանի հանձնումն Ադրբեջանին։
5 տարի առաջ՝ 2016-ի վետրվարին, ՌԴ Պետական դումայում կոմունիստների խմբակցությունը հանդես եկավ 1921թ. մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագիրը չեղարկելու նախաձեռնությամբ։ Շատերին դա անակնկալի բերեց, բայց հետո պարզ դարձավ, որ Մոսկվան դիվանագիտական քայլ է անում՝ փորձելով ճնշում գործադրել Անկարայի վրա։
Չեղարկումը չստացվեց, դրա փոխարեն ռուս-թուրքական մերձեցման 1921թ. փորձը դրական դինամիկա ունեցավ 100 տարի անց։ 2020թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունը և 2021թ. հունվարի վերջին ռուս-թուրքական մոնիտորինգային կենտրոնի ստեղծումը դրա վկայությունն է։ Ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության գոտում Թուրքիայի ռազմական ներկայությունն, ինչ խոսք, փոխում է ուժերի հարաբերակցությունը։ Պատճառահետևանքային կապերը դիտարկելիս շեշտադրումները գրեթե նույնն են. նախորդ դարասկզբին Հայաստանի տարածքային կորուստների գլխավոր պատճառն այն էր, որ Առաջին Հանրապետության ղեկավարներն ստեղծված անբարենպաստ իրավիճակում չկարողացան ճիշտ կողմնորոշվել արտաքին քաղաքական ուղղությունում՝ հույսը դնելով Արևմուտքի աջակցության վրա։ Նրանք միամտորեն հավատում էին, որ Վուդրո Վիլսոնի ՙԻրավարար վճիռն՚ անպայման իրականություն կդառնա։ Մեկ դար անց Հայաստանում այլ իշխանություններ են և իրավիճակն էլ համեմատելի չէ նախորդ դարասկզբի իրողությունների հետ։ Այսօրվա մեր տարածքային կորուստներն արտաքին ուժերի, ներառյալ հայ ժողովրդի թշնամիների, շահերը սպասարկող մարդկանց ապազգային քաղաքականության հետևանք են։ 44-օրյա պատերազմը դադարեցվեց Ռուսաստանի Դաշնության անմիջական նախաձեռնությամբ, արդյունքում ստորագրվեց հայ ժողովրդի համար նույնքան ստորացուցիչ փաստաթուղթ, (ինչպիսին մարտի 16-ի պայմանագիրն էր), որի չեղարկումը դառնում է ազգային արժանապատվության խնդիր։
Վերադառնանք Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերություններին և ռուս-թուրքական մոնիտորինգային կենտրոնի գործունեությանը։ Թուրքիան իր դիրքերն ամրապնդում է Հարավային Կովկասում։ Այդուհանդերձ, ռուսաստանյան ներկայությունը թուրքականի հետ համեմատելի չէ։ ՌԴ-ն ռազմակայան ունի Գյումրիում, վերջին պատերազմից հետո Արցախի Հանրապետության տարածքում տեղակայվեց ռուս խաղաղապահների զորախումբ։ Ներկայում ազդակներ կան Սյունիքում երկրորդ ռազմակայանը բացելու մասին։ Եթե խոսքը Հարավային Կովկասի մասին է, ապա նշվածին պետք է հավելենք ռուսաստանյան զինուժի ներկայությունը Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում։ Շատ կարևոր է այն բանի գիտակցումը, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերը չեն կարող երկարաժամկետ լինել։
Այս տեսանկյունից ուշադրության արժանի է ՌԴ Անվտանգության խորհրդի փոխնախագահ Դմիտրի Մեդվեդևի՝ ղարաբաղյան խաղաղ կարգավորման մասին ս. թ. փետրվարի 1-ի հայտարարությունը։ Նա շեշտել է, որ կարգավորման հարցը պետք է քննարկել նաև Թուրքիայի հետ, քանի որ այդպիսին է տարածաշրջանի իրականությունը։ Նրա խոսքով՝ Մոսկվայի և Անկարայի միջև առկա է արդյունավետ երկխոսություն, երկու երկրների նախագահները մշտապես շփվում են այդ թեմայով, բացի այդ, ԼՂ-ում ստեղծվել է հրադադարի պահպանման ռուս-թուրքական միացյալ մոնիտորինգային կենտրոն։ ՙՍա նույնպես կայունության տարր է, բայց ես դա չէի գնահատի որպես ինչ-որ երկարաժամկետ քաղաքականության տարր՚։ Տարածաշրջանի իրողություններն են ստիպում, որպեսզի ՌԴ-ն հարցը քննարկի նաև Թուրքիայի հետ. սա էր Մեդվեդևի ուղերձը։
Ռուսաստանի Անվտանգության խորհրդի փոխնախագահը չի ասել, թե որ երկրների հետ Թուրքիան ունի երկարաժամկետ շահեր, բայց հասկանալ է տվել, որ Ռուսաստանն այդ երկրների շարքում չէ։ Ռուս-թուրքական հարաբերությունները, փաստորեն, հասել են կուլմինացիոն կետի, որից այն կողմ երկու երկրների արտաքին քաղաքական ռազմավարությունները համադրման տեղ չունեն։ Անկումն անխուսափելի է թյուրքական աշխարհի միավորման և նրա նկատմամբ գերիշխանություն հաստատելու՝ Անկարայի համաթյուրքականության ռազմավարության ֆոնին։