ՙԸՆ­ԿԵՐ­ՆԵ­ՐԻՍ ՊԱՏ­ՄԵ­ԼՈՒ ԵՄ, ՈՐ ՂԱ­ՐԱ­ԲԱ­ՂՈՒՄ ԷԼ ԾՈՎ ԿԱ՚

Մեր ծա­նո­թի հրա­վե­րով վեր­ջերս ըն­տա­նի­քով հյու­րըն­կալ­վե­ցինք Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նի Զագ­լիկ գյու­ղում: Հրա­վե­րը վա­ղուց էր, և ծրագ­րի այն մա­սը, ո­րը նե­րա­ռում էր հան­գիստ Սար­սան­գի ա­փին, ուղ­ղա­կի կի­կո­սյան մտ­քեր էին ա­ռա­ջաց­նում ինձ մոտ: Բայց հու­լի­սի 19-ի այդ կի­րա­կին Վար­դա­վա­ռի տոնն էր, ո­րի գլ­խա­վոր ժո­ղովր­դա­կան ա­րա­րո­ղու­թյու­նը ՙՋրո­ցին՚ է, և մտո­վի պատ­կե­րաց­նե­լով մեծ ջրի մո­տի­կու­թյան հա­ճույ­քը` միան­գա­մից վճ­ռե­ցի գնալ:

Ինքս ա­ռա­ջին ան­գամ չէ և ոչ էլ հազ­վա­դեպ եմ անց­նում այդ ճա­նա­պարհ­նե­րով, կա­րե­լի է ա­սել՝ տար­վա բո­լոր ե­ղա­նակ­նե­րին: Բայց ա­մեն ան­գամ հե­տաք­րք­րու­թյամբ եմ դի­տում շր­ջա­կայ­քը: Գու­ցե դա ա­վե­լի շատ կյան­քի շար­ժըն­թա­ցը տես­նե­լու ցան­կու­թյու­նի՞ց է: Խոս­տո­վա­նեմ. երբ տես­նում եմ անմ­շակ հո­ղեր, քա­րու­քանդ ճա­նա­պարհ­ներ, ան­մար­դաբ­նակ տներ, ա­կա­մա­յից վե­րապ­րում եմ ՙՍամ­վել՚ վե­պի ՙԱ­րա­րա­տյան դաշ­տի ա­ռա­վո­տը՚ տե­սա­րա­նի զգա­ցու­մը: Բայց, փառք Աստ­ծո, տա­րեց­տա­րի գնա­լով այդ տե­սա­րան­նե­րը պա­կա­սում են, տի­րոջ ներ­կա­յու­թյունն ա­վե­լի շատ է զգաց­վում: Ճա­նա­պար­հի աջ ու ձախ կող­մե­րի հար­թու­թյուն­նե­րում քիչ չեն շեկ տա­րածք­նե­րը. չոր խո­զա­նը հու­շում է, որ ցո­րե­նը, գա­րին ար­դեն հնձ­ված են: Տեղ-տեղ ար­տե­րը կա­նաչ են. ե­գիպ­տա­ցո­րենն է: Ճամ­փեզ­րե­րին ար­դեն ինք­նա­շեն տա­ղա­վար­ներ կան: Մար­դիկ սո­վո­րել են ե­գիպ­տա­ցո­րե­նի բեր­քը տե­ղում ե­փած կամ հում վի­ճա­կում վա­ճա­ռել ճամ­փորդ­նե­րին: Առևտու­րը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րում ա­ռաջմ­ղիչ ուժ է ե­ղել, պատ­մու­թյու­նից գի­տենք, որ այն բնա­կա­վայ­րե­րը, ո­րոնք գտն­վել են առևտրա­կան խաչ­մե­րուկ­նե­րում, ա­ճել-զար­գա­ցել են: Մեկ այլ դաշ­տում արևի ծով է. արևա­ծաղ­կի ար­տերն են` Վան Գո­գի վրձ­նին ար­ժա­նի տե­սա­րան: Ոս­կե գլ­խիկ­նե­րի ՙկեց­վածքն՚ այն­քան զմայ­լե­լի է, որ ան­դի­մադ­րե­լի է դառ­նում նրանց մեջ կանգ­նած լու­սան­կար­վե­լու ցան­կու­թյու­նը:
Արևա­յին է­ներ­գիա­յով լից­քա­վոր­ված` ընկ­նում ես կա­նաչ թա­գա­վո­րու­թյուն, ճա­նա­պար­հը եր­կար շա­րու­նակ­վում է երկ­կողմ ան­տառ­նե­րի ու­ղեկ­ցու­թյամբ: Որ­քան էլ հատ­վի, մեղմ ա­սած, ան­բա­րե­խիղճ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի կող­մից, այն տա­րած­ված է շքե­ղու­թյամբ, ճամ­փեզ­րյա մա­սե­րում` հո­ղին ա­մուր կառ­չած ար­մատ­նե­րով, հո­րի­զո­նում` սա­րե­րին փար­ված կա­նաչ փար­թա­մու­թյամբ: Այդ վե­հու­թյան ա­ռաջ մարդ ուղ­ղա­կի զգում է իր փոք­րու­թյու­նը:
ճա­նա­պար­հին հան­դի­պում են տղա­մար­դիկ, կա­նայք, ե­րե­խա­ներ: Ան­տա­ռի՝ այդ սե­զո­նի բա­րիքն են հա­վա­քում. դույ­լե­րի բե­րան­ներն ար­դեն սևին են տա­լիս մո­շից:
Ընդ­հան­րա­պես, աշ­խա­տող մարդ­կանց հա­ճախ կհան­դի­պես ճա­նա­պարհ­նե­րին. ճա­նա­պար­հա­շի­նա­րար­ներն ա­մառ­վա այս շո­գին էլ ի­րենց գործն ա­նում են: Տար­բեր մե­ծու­թյան տեխ­նի­կա կտես­նեք: Ղե­կին նս­տած­նե­րը, ինչ­պես նաև ձեռ­քով աշ­խա­տող­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ե­րի­տա­սարդ­ներ են: Մի ժա­մա­նակ այդ աշ­խա­տանք­նե­րը կա­տա­րում էին տա­րի­քով տղա­մար­դիկ: Հար­գան­քով ես լց­վում արևից սևա­ցած այդ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հան­դեպ, ո­րոնք ան­հար­մար չեն զգում աս­ֆալ­տա­պատ­ման աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րել, ի տար­բե­րու­թյուն նրանց, ո­րոնք հայ­րե­նի­քում խու­սա­փում, բայց մեկ­նում են հե­ռու­ներ` այդ նույն գործն ա­նե­լու:
Ճա­նա­պար­հին ե­րի­տա­սարդ հո­վիվ­նե­րի էլ կհան­դի­պես, դար­ձյալ` նոր երևույթ:
Աս­ֆալ­տա­պատ ճա­նա­պար­հը հաս­նում է մինչև Հա­թերք գյու­ղի տա­կը: Շի­նաշ­խա­տանք­ներն այս­տեղ շա­րու­նակ­վում են: Զագ­լի­կի ճա­նա­պար­հը սպա­սում է իր հեր­թին:
Մեզ հյու­րըն­կա­լած Սլա­վիկ Վեր­դյա­նի` եր­կու ա­մուս­նա­ցած որ­դի­նե­րով բազ­ման­դամ ըն­տա­նիքն ա­սես իր մեջ խտաց­նում է հա­մե­րաշ­խու­թյամբ ա­ռանձ­նա­հա­տուկ Զագ­լիկ գյու­ղի դի­մա­գի­ծը, բայց դա մեկ այլ թե­մա է: Նրա գողտ­րիկ բա­կում փոքր-ինչ հան­գիստ վա­յե­լե­լուց հե­տո տան­տի­րոջ ա­ռա­ջար­կու­թյամբ շարժ­վում ենք դե­պի գյու­ղի այն հան­գս­տա­վայ­րը, ո­րը կա­ռու­ցել է ծնուն­դով զագ­լիկ­ցի` ռու­սաս­տա­նաբ­նակ բա­րե­րար Գառ­նիկ Գալս­տյա­նը: Գյու­ղից հա­զիվ դուրս ե­կած` սկս­վում է ան­տա­ռը: Կա­րե­լի է ա­սել՝ գյու­ղի վերջն ան­տա­ռի սկիզբն է: Ճա­նա­պարհն այ­նու­հետև անց­նում է ան­տա­ռա­մի­ջի նեղ ծա­ռու­ղիով: Հան­գս­տի գո­տի տա­նող` ոչ այն­քան եր­կար ճա­նա­պարհն անց­նում ես դժ­վա­րու­թյամբ, քա­նի որ ծա­ռե­րի ճյու­ղերն ի­ջել և գրե­թե փա­կել են ճա­նա­պար­հը: Հան­գս­տա­վայրն ան­տա­ռի բա­ցա­տում է` բար­ձուն­քի վրա, որն ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է բա­ցօ­թյա հար­մա­րա­վետ սե­ղա­նա­տուն: Դի­մա­ցը շատ գե­ղե­ցիկ խաչ­քար է, ո­րը բա­րե­րա­րը կանգ­նեց­րել է հոր հի­շա­տա­կին: Ծա­ռե­րի ա­րան­քից ծիկ­րա­կին է տա­լիս կա­պույտ հա­յե­լին` Սար­սան­գի ջրամ­բա­րը, որն այս­տեղ ոչ ա­վել, ոչ պա­կաս` ծով են կո­չում: Ե­րե­խա­նե­րի` զա­ռի­վե­րից գլոր­վե­լու հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը դար­ձյալ կի­կո­սյան մտ­քեր են ա­ռա­ջաց­նում…
…Հետ­ճա­շյա հան­գիստն ա­մե­նաս­պաս­վածն էր` Սար­սան­գի ան­մի­ջա­պես ա­փին: Այն­տեղ ու­րիշ հան­գս­տա­ցող­ներ էլ կա­յին` Հա­թեր­քից, Ստե­փա­նա­կեր­տից, շր­ջա­կա գյու­ղե­րից: Մեզ հյու­րըն­կա­լող­նե­րը կա­տա­կով պատ­մում են, որ մշ­տա­կան ՙվեճ՚ կա զագ­լիկ­ցի­նե­րի ու հա­թերք­ցի­նե­րի միջև, թե ում է աշ­խար­հագ­րո­րեն պատ­կա­նոմ ծո­վը: Զագ­լիկ­ցի­նե­րը գտ­նում են, որ ծովն ի­րենցն է, քա­նի որ ի­րենց գյու­ղին ա­վե­լի է մո­տիկ: Ի դեպ, ինչ­պես զագ­լիկ­ցի­նե­րը, այն­պես էլ մեր­ձա­կա գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը« լավ լո­ղորդ­ներ են: Սլա­վիկ Վեր­դյանն, օ­րի­նակ, յուր ժա­մա­նա­կին գրա­զով լո­ղա­ցել է ա­փից ափ, ո­րի եր­կա­րու­թյու­նը շուրջ 12 կի­լո­մետր է:
Տան­տե­րե­րի խոս­քով` լո­ղա­նա­լու հա­մար դա Սար­սան­գի դեռ ա­մե­նա­լավ ա­փը չէ: Ա­մե­նա­հար­մա­րը ՙՊլյաժ՚ կոչ­վող տե­ղա­մասն է, որն այդ­պես է կոչ­վել դեռևս խոր­հր­դա­յին ժա­մա­նակ­նե­րից:

Սար­սան­գի նշա­նա­կու­թյունն, ի­րոք, դժ­վար է գե­րագ­նա­հա­տել տն­տե­սա­կան նե­րու­ժի ա­ռու­մով: Ջրա­յին այս հս­կան իր կա­ռու­ցու­մից ա­վե­լի քան չորս տաս­նա­մյակ անց էլ մնում է Ար­ցա­խի է­ներ­գե­տիկ հա­մա­կար­գի գլ­խա­վոր դե­րա­կա­տա­րը: Մյու­սը` ո­ռոգ­ման մեծ հնա­րա­վո­րու­թյունն է. այ­սօր Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից մշակ­վում է Սար­սան­գի ջրե­րի տե­ղա­փոխ­ման և նոր հո­ղա­տա­րածք­ներ ո­ռո­գե­լու խո­շոր նա­խա­գիծ, ո­րը պետք է ի­րա­կա­նու­թյուն դառ­նա կարճ ժա­մա­նա­կաըն­թա­ցում:
Սար­սան­գը կա­րող է ու­նե­նալ նաև զբո­սաշր­ջա­յին նշա­նա­կու­թյուն: Ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը, ո­րը տևել է 15 տա­րի, ան­ցել է մեր զրու­ցա­կից Սլա­վիկ Վեր­դյա­նի աչ­քի ա­ռաջ: Պատ­մում է, որ նրա կա­ռուց­մա­նը մեծ մաս­նակ­ցու­թյուն են ու­նե­ցել Հա­յաս­տա­նից հրա­վիր­ված մաս­նա­գետ­նե­րը: Ջրամ­բա­րը կա­ռու­ցե­լուց հե­տո ինքն աշ­խա­տել է այդ­տեղ ստեղծ­ված հիմ­նար­կում, ո­րը ֆին­նա­կան մի տնակ էր և իր ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րով սպա­սար­կում էր ՙՊլյաժ՚-ին:
- Հա­տուկ լո­ղափ էր` անհ­րա­ժեշտ հար­մա­րու­թյուն­նե­րով: Ջրա­սու­զակ­ներ էին աշ­խա­տում, ո­րոնք մո­տո­րա­նա­վակ­նե­րով շր­ջում էին ծո­վում, ա­պա­հո­վում անվ­տան­գու­թյու­նը: Ես բոց­ման էի աշ­խա­տում, բայց պա­տա­հել է, որ հար­բած վի­ճա­կում ջուր մտած խեղդ­վող ադր­բե­ջան­ցու էլ եմ փր­կել: Ա­ներս մո­տո­րիստն էր: Չորս օ­րը մեկ հեր­թա­պա­հում էինք: Հեր­թա­պա­հը մո­տո­րա­նա­վա­կով հս­կում էր, որ լո­ղա­ցող­նե­րը վտան­գա­վոր սահ­մա­նը չանց­նեն: Աշ­խա­տա­վար­ձը Ստե­փա­նա­կեր­տից էինք ստա­նում: Տա­րին եր­կու ան­գամ վե­րա­պատ­րաստ­վում էինք Բաք­վում, քն­նու­թյուն հանձ­նում: Պե­տու­թյունն ա­մեն ինչ ա­նում էր, որ մար­դիկ հան­գիստ լո­ղա­նան այս­տեղ: Մեր ժա­մա­նակ շատ լո­ղա­ցող­ներ կա­յին: Ա­վազ կար, արևա­հար­վում էլ էին: ՙՊլյաժ՚ բառն այդ­տե­ղից է ա­ռա­ջա­ցել: Նա­վակ­ներ կա­յին, մար­դիկ զբոս­նում էին ջրի վրա, հե­տաքր­քիր ժա­ման­ցի վայր էր,- պատ­մում է Սլա­վի­կը:
Իսկ կի­նը` Նուր­վար­դը, ո­րը նույն գյու­ղից է, հի­շեց­նում է ձկ­նա­բու­ծու­թյան մա­սին: Հարևան Ու­մութ­լու (ներ­կա­յումս` Ա­կա­նա­բերդ) գյու­ղի կոլ­տն­տե­սու­թյու­նը, ո­րի մեջ էր նաև Զագ­լի­կը, զբաղ­վում էր ձկ­նա­բու­ծու­թյամբ:
- Ծո­վում ցան­ցա­վան­դակ­ներ էին տե­ղադր­ված, կե­րա­տաշ­տեր կա­յին, 6 մետր լայ­նու­թյամբ մոտ 500 մ եր­կա­րու­թյան խո­ղո­վակ­նե­րի վրա­յով մե­քե­նա­նե­րը կարպ, ծա­ծան տե­սա­կի ձկ­ներ էին բե­րում լց­նում դրանց մեջ, բու­ծում: Դրանք լավ բազ­մա­նում են այս­տեղ: Բնա­կան կե­րով էլ ձուկն այս­տեղ լավ ա­ճում է:
Հի­մա էլ ե­թե ՙՊլյա­ժը՚ սար­քեն` ա­մեն տե­ղից այս­տեղ հան­գս­տա­նա­լու կգան: Ե­կող­նե­րը չեն էլ ու­զում ջրից դուրս գալ, այն­քա~ն ջերմ է ջու­րը, որ կար­ծում են« թե հա­տուկ է տա­քաց­րած:
Ս. Վեր­դյա­նի հա­մոզ­մամբ, կա­րե­լի է գալ այս­տեղ հան­գիստն անց­կաց­նել և նույն օ­րը վե­րա­դառ­նալ: Բայց ե­թե տնակ­ներ լի­նեն, մար­դիկ կա­րող են նաև շա­բաթ-կի­րա­կի, ին­չու չէ, ա­վե­լի շատ օ­րեր անց­կաց­նել: Զագ­լի­կի զար­գաց­ման ու­ղի­նե­րից մե­կը դա կլի­ներ, հատ­կա­պես, որ ա­ռա­ջի­կա­յում ճա­նա­պարհն աս­ֆալ­տա­պա­տե­լու ծրա­գիր կա: Հա­ճե­լի ժա­ման­ցի ևս մի հնա­րա­վո­րու­թյուն է ձիով զբոս­նե­լը, ո­րը շատ հար­մար է ա­ռափ­նյա լայ­նար­ձակ տա­րած­քում:
Զագ­լիկ­ցի­նե­րը բնույ­թով հյու­րա­սեր են, և այս հան­գա­ման­քը նույն­պես կա­րող է կարևոր դեր խա­ղալ ա­վե­լի շատ հյու­րեր ըն­դու­նե­լու հա­մար:
…Դե­պի Ստե­փա­նա­կերտ տուն­դար­ձի ճա­նա­պար­հին լուռ, եր­բեմն էլ բարձ­րա­ձայն կիս­վում էինք օր­վա տպա­վո­րու­թյուն­նե­րով` յու­րա­քան­չյուրս ա­ռանձ­նաց­նե­լով մեզ հա­մար կարևոր­նե­րը: Բո­լո­րիս մտ­քե­րը պտտ­վում էին Զագ­լիկ դի­տար­ժան գյու­ղի« ա­ռա­վել ևս` նրա բնա­կիչ­նե­րի հա­մե­րաշ­խու­թյան ու սր­տա­ցա­վու­թյան շուրջ: Երևա­նում բնակ­վող ա­ռա­ջին դա­սա­րան­ցի թոռ­նի­կիս ան­ջն­ջե­լի տպա­վո­րու­թյու­նը, որն ամ­փոփ­ված էր` ՙԳնա­լու եմ ըն­կեր­նե­րիս պատ­մեմ, որ Ղա­րա­բա­ղում էլ ծով կա՚ նա­խա­դա­սու­թյան մեջ, ա­սես ընդ­հան­րաց­նում էր Ար­ցա­խի ջրա­յին հս­կա­յի նշա­նա­կու­թյու­նը: