ՇՐՋԱՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ԿՀԱՎԱՍԱՐՎԻ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔԻ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻՆ

 Ար­ցա­խի հետ­պա­տե­րազ­մյան ի­րա­վի­ճա­կը ծանր է, թշ­նա­մու կող­մից հասց­ված վնասն` ահ­ռե­լի: Ու­նենք կորս­ված բազ­մա­թիվ գյու­ղեր, տներ, հո­ղեր, կր­թա­կան, մշա­կու­թա­յին օ­ջախ­ներ, պատ­մամ­շա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­ներ…

Պե­տու­թյու­նը մե­ծա­գույն ջան­քեր է գոր­ծադ­րում երկ­րի փրկ­ված մասն այս ի­րա­վի­ճա­կից հա­նե­լու, ոտ­քի կանգ­նեց­նե­լու, ան­գամ զար­գա­ցում ա­պա­հո­վե­լու ուղ­ղու­թյամբ: Ինչ­պե՞ս դա կի­րա­կա­նաց­վի։ Այս մա­սին է հար­ցազ­րույ­ցը ԱՀ տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման և են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի նա­խա­րար Հայկ Խա­նու­մյա­նի հետ:

-Պա­րոն Խա­նու­մյան, պա­տե­րազ­մից հե­տո ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կում ո­րո՞նք են նա­խա­րա­րու­թյան ա­ռա­ջին քայ­լե­րը` ա­ռաջ­նա­հերթ խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լու:

-Նա­խա­րա­րու­թյան ա­ռաջ­նա­հերթ խնիր­ներն են` ի­րենց մշ­տա­կան բնա­կա­վայ­րե­րից տե­ղա­հան­ված մարդ­կանց կա­ցա­րա­նով ա­պա­հո­վե­լը, Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող տար­բեր սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րի սպա­սար­կումն ու ա­ջակ­ցու­մը: Տար­բեր հա­մա­կար­գե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով տե­ղե­կատ­վու­թյան հիմ­նա­կան աղ­բյուր­նե­րը հան­դի­սա­նում են հա­մայն­քա­պե­տե­րը, տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րը, ո­րոնց աշ­խա­տան­քի հա­մա­կար­գու­մը նա­խա­րա­րու­թյան գոր­ծա­ռույթ­նե­րից է: Նա­խա­րա­րու­թյու­նը հար­կադր­ված վե­րած­վել է նաև սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րեր սպ­սար­կող, և բուն իր ֆունկ­ցիա­նե­րով դեռ չի զբաղ­վում: Նա­խա­րա­րու­թյան կարևո­րա­գույն բլոկ են են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը: Բա­վա­կա­նին ծանր ի­րա­վի­ճա­կում են հայտ­վել են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի տար­բեր ճյու­ղեր: Օ­րի­նակ, Մար­տու­նու շր­ջա­նը եր­կու ա­միս է զրկ­ված է հո­սան­քից: Ժա­մա­նա­կա­վոր լու­ծում­նե­րով կա­պա­հո­վենք 24-ժա­մյա հո­սան­քի մա­տա­կա­րա­րու­մը: Ըն­թաց­քի մեջ է ա­վե­լի հզոր հո­սան­քագ­ծի կա­ռու­ցու­մը: Թույլ հո­սան­քի կամ դրա բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով նույն ի­րա­վի­ճակն է տի­րում ար­տե­զյան ջր­հո­րե­րի, ջե­ռու­ցող հա­մա­կար­գե­րի հար­ցում: Շատ դեպ­քե­րում ջրամ­բար­նե­րը, ջր­հո­րե­րը, նույ­նիսկ գյուղ տա­նող ճա­նա­պարհ­նե­րը մնա­ցել են թշ­նա­մու վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ:

-Դուք սա­հուն ան­ցաք հա­ջորդ հար­ցին: Ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կում նա­խա­րա­րու­թյան բուն գոր­ծա­ռույթ­նե­րը ինչ­պե՞ս պետք է ի­րա­կա­նաց­վեն:

-Ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կում ինչ­պես պե­տա­կան ողջ հա­մա­կար­գը, այն­պես էլ մեր նա­խա­րա­րու­թյու­նը կա­տա­րում է հր­շե­ջի, շտա­պօգ­նու­թյան պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը: Նման ի­րա­վի­ճակ կտևի այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև շտապ խն­դիր­նե­րը հիմ­նա­կա­նում չլուծ­վեն, ո­րից հե­տո կանց­նենք մեր հիմ­նա­կան գոր­ծա­ռույթ­նե­րին և ժա­մա­նակ կու­նե­նանք անց­նել զար­գաց­ման ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը:

-Ե՞րբ դա տե­ղի կու­նե­նա: Զար­գաց­ման ի՞նչ ծրագ­րեր եք մշա­կում և երկ­րի այս ծանր վի­ճա­կում` ու՞մ ֆի­նան­սա­վոր­մամբ:

-Գար­նա­նը, կար­ծում եմ, հու­նի մեջ կընկ­նի մեր հիմ­նա­կան աշ­խա­տան­քը: ԱԺ-ում 2021 թվա­կա­նի բյու­ջեի քն­նար­կում­ներն են ըն­թա­նում: Ի­րա­կա­նում դա տխուր բյու­ջե է, ո­րով­հետև սե­փա­կան ե­կա­մուտ­նե­րը նա­խորդ տար­վա հա­մե­մա­տու­թյամբ պա­կա­սել են ե­րեք ան­գա­մից ա­վե­լի: Կա 43 մլդ դրա­մի դե­ֆի­ցիտ, ո­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման աղ­բյուր­նե­րը դեռ հայտ­նի չեն: Ար­ցա­խը կա­րիք ու­նի լուրջ հու­մա­նի­տար ՙին­տեր­վեն­ցիա­յի՚: Պետք է ո­րո­շենք` ով­քեր են ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րը և աշ­խա­տենք նրանց հետ:

-Կա՞ հս­տակ պատ­կե­րա­ցում` թե որ­տե­ղից պետք է ստա­նաք հու­մա­նի­տար այդ օգ­նու­թյու­նը:

-Հիմ­նա­կա­նում ՙՀա­յաս­տան՚ հա­մա­հայ­կա­կան, ինչ­պես և աշ­խար­հում գոր­ծող հայ­կա­կան և մի­ջազ­գա­յին տար­բեր այլ հիմ­նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­րից, ո­րոնք բյու­ջե չեն մտ­նում: Իսկ բյու­ջե« սե­փա­կան ե­կա­մուտ­նե­րից բա­ցի,մտ­նում է ՀՀ-ի կող­մից տր­վող միջ­պե­տա­կան վար­կը: Թե­կուզ Հա­յաս­տա­նում էլ հի­մա ծանր վի­ճակ է, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, այն շա­րու­նակ­վե­լու է տրա­մադր­վել: Սա­կայն այ­սօր ծա­ռա­ցած խն­դիր­նե­րի լու­ծու­մը պետք է կա­պել տար­բեր հու­մա­նի­տար նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի հետ: Մի խոս­քով, այ­սօր երկ­րի ա­ռաջ ծա­ռա­ցած խն­դիր­նե­րը հնա­րա­վոր է լու­ծել թե պե­տա­կան բյու­ջեի (սե­փա­կան ե­կա­մուտ­ներ, միջ­պե­տա­կան վարկ) և թե հիմ­նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­րով:

-Բյու­ջեի սե­փա­կան ե­կա­մուտ­նե­րի աճ սպաս­վո՞ւմ է:

-Են­թադ­րում եմ, որ տն­տե­սու­թյան աշ­խա­տան­քի վե­րա­կան­գն­ման հետ տե­ղի կու­նե­նա մուտ­քե­րի վե­րա­կանգ­նում: Իսկ դա նույն­պես կախ­ված է են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի վե­րա­կան­գն­ման հետ: Այ­սինքն, թե խո­շոր, թե մյուս հար­կա­տու­նե­րը կկա­րո­ղա­նան մու­ծել հար­կեր, երբ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը լիար­ժեք գոր­ծեն:

-Թշ­նա­մու հս­կո­ղու­թյան տակ ան­ցել է Ար­ցա­խի տա­րած­քի մեծ մա­սը: Ստաց­վում է, որ տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման նա­խա­րա­րու­թյան գոր­ծու­նեու­թյան ծա­վա­լը փոք­րա­ցել է: Այս ի­րո­ղու­թյան դեպ­քում ի՞նչ խն­դիր­ներ են ա­ռա­ջա­ցել և ինչ­պե՞ս պետք է դրանք լու­ծել:

-Տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման տե­սա­կե­տից շատ կարևո­րում եմ բնակ­չու­թյան հա­մա­չափ տե­ղա­բաշ­խու­մը: Պետք է նախ­կին սխալ­նե­րից զերծ մնալ: Ստե­փա­նա­կերտ էինք կա­ռու­ցում, դա­տարկ թող­նում շր­ջան­նե­րը: Հնա­րա­վո­րինս պետք է ու­ժե­ղաց­նել գյու­ղա­կան հա­մայ­նք­նե­րը: Դրան զու­գա­հեռ այդ հա­մայ­նք­նե­րում պետք է ու­նե­նանք բո­լոր այն են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը, ո­րոնք ու­նի մայ­րա­քա­ղա­քը:

- Նման խն­դիր­ներ լու­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն պե­տու­թյունն ու­նի՞ այ­սօր, թե՞ դրանք ա­պա­գա­յում ի­րա­կա­նաց­վող ծրագ­րեր են:

-Ե­թե այ­սօր մեր առջև չդ­նենք նման խն­դիր­ներ, վա­ղը, կար­ծում եմ, կկանգ­նենք ա­վե­լի բարդ խն­դիր­նե­րի առջև: Երկ­րի տա­րած­քի փոք­րա­նա­լուն զու­գա­հեռ խն­դիրն իր ծա­վալ­նե­րով էլ է փոք­րա­ցել, հետևա­բար` հեշ­տա­ցել: Հա­մոզ­ված եմ, այդ խն­դիր­նե­րը հնա­րա­վոր է ի­րա­կա­նաց­նել: Բյու­ջեի ե­ղած մի­ջոց­նե­րով հնա­րա­վոր է դրան հաս­նել: Ճիշտ է, ինչ­պես նշե­ցի, բյու­ջեի դե­ֆի­ցի­տը մեծ է, բայց պետք է ձգ­տել դե­ֆի­ցի­տը սպա­սար­կե­լու մի­ջոց­ներ գտ­նել ու կր­ճա­տել այն սե­փա­կան ե­կա­մուտ­նե­րի ա­վե­լաց­ման հաշ­վին: Դրա հա­մար, կար­ծում եմ, պետք է սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րից ա­րագ ան­ցում կա­տա­րել զար­գաց­ման ծրագ­րե­րին: Օ­րի­նակ, օգ­նել ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը կորց­րած ձեռ­նե­րեց­նե­րին ա­րա­գո­րեն վեր­սկ­սել ի­րենց աշ­խա­տան­քը: Դա հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա աշ­խա­տա­տե­ղեր բա­ցել և ա­վե­լաց­նել հարկ­ման բա­զան: Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը« ի դեմս Է­կո­նո­մի­կա­յի նա­խա­րա­րու­թյան« մի նոր` կորց­րած բիզ­նես­նե­րին ա­ջակ­ցե­լու նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ է հան­դես ե­կել: Տող գյու­ղում գոր­ծող ՙԿա­տա­րո՚, Շե­խե­րի գի­նու գոր­ծա­րան­նե­րի հա­մար ա­ռա­ջարկ է ար­վե­լու ներդ­րում­ներ ա­նել` այդ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի վե­րաս­տեղծ­ման նպա­տա­կով: Պետք է փոր­ձենք նման քայ­լե­րով ա­ռաջ գնալ: Ա­յո, այ­գի­նե­րի մեծ մա­սը թշ­նա­մուն է ան­ցել, բայց ե­ղա­ծը պետք է կա­րո­ղա­նանք օգ­տա­գոր­ծել, աշ­խա­տեց­նել, վե­րա­ծել ապ­րան­քի, աշ­խա­տա­տե­ղի, հար­կի և այս­պես փոր­ձել զար­գա­նալ:

-Կա՞ն նոր ուղ­ղու­թյուն­ներ, ո­րոնց հիմն­ման ու զար­գաց­ման հա­մար պե­տու­թյու­նը պատ­րաստ է ներդ­րում­ներ ա­նել:

-Ճիշտն ա­սած, հի­մա մեծ պա­հան­ջարկ կա շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում: Շատ ձեռ­նե­րեց­նե­րի պետք է այս ո­լոր­տը հե­տաք­րք­րի, քա­նի որ երկ­րում ա­ռա­ջի­կա տա­րի­նե­րին շի­նա­րա­րա­կան մեծ աշ­խա­տանք­ներ են ի­րա­կա­նաց­վե­լու: Եվ ար­դեն շատ ձեռ­նե­րեց­ներ դի­մել են նա­խա­րա­րու­թյուն` այս ո­լոր­տում աշ­խա­տե­լու ա­ռա­ջարկ­նե­րով:

-Շատ մար­դիկ հե­տաքր­քր­վում են Ռու­սաս­տա­նի կող­մից որ­պես հու­մա­նի­տար օգ­նու­թյուն ա­ռա­ջարկ­վող հա­վա­քո­վի տնե­րի ո­րա­կով: Մար­դիկ ու­զում են տե­ղե­կա­նալ` ինչ­քա­նո՞վ են դրանք սեյս­մա­կա­յուն, ա­մուր, ջեր­մա­կա­յուն և այլն:

- Հա­վա­քո­վի այդ տնե­րը, հա­մե­նայն­դեպս, այն, որ ռու­սա­կան զոր­քը հի­մա կա­ռու­ցում է ի­րենց հա­մար, բա­վա­կա­նին հար­մա­րա­վետ են, սեյս­մա­կա­յուն, ջեր­մա­կա­յուն, է­ներ­գախ­նա­յող, խո­նա­վու­թյա­նը դի­մա­նող: Իր պա­րա­մետ­րե­րով շատ ա­վե­լի լավ են քա­րե տնե­րից: Ինչ­քա­նով է անվ­տան­գա­յին, կա­յուն, ա­սենք, հրե­տա­կո­ծու­թյան ժա­մա­նակ՝ վս­տահ չեմ կա­րող ա­սել: Բայց ակն­հայտ է, որ քաղ­պաշտ­պա­նու­թյու­նը կազ­մա­կեր­պե­լիս չպետք է հեն­վենք ան­հա­տա­կան տնե­րի ամ­րու­թյան վրա: Պետք է հա­մայն­քա­յին ա­պաս­տա­րան­նե­րի կա­յա­ցած հա­մա­լիր­ներ ստեղ­ծե­լու մա­սին մտա­ծենք: Օ­րի­նակ, հան­րա­յին շեն­քե­րի` դպ­րոց­նե­րի, ման­կա­պար­տեզ­նե­րի, հա­մայն­քա­պե­տա­րան­նե­րի նկու­ղա­յին հար­կե­րում ա­մուր ա­պաս­տա­րան­ներ կա­ռու­ցել: Իսկ ե­թե ե­ղած շեն­քե­րում չկան նկու­ղա­յին հար­կեր, ու­րեմն նոր շեն­քեր պետք է կա­ռուց­վեն: Ա­յո, ան­գամ Ստե­փա­նա­կեր­տում, այդ­քան շեն­քե­րի առ­կա­յու­թյան դեպ­քում նոր­մալ ա­պաս­տա­րան­ներ շատ քիչ ու­նենք« ինչն ա­պա­ցուց­վեց պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ:

-Դուք նշե­ցիք, որ շր­ջան­նե­րը պետք է զար­գա­նան ու հաս­նեն մայ­րա­քա­ղա­քի մա­կար­դա­կին: Կա՞ ա­ռա­վել կարևոր շր­ջան, ո­րին ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյուն եք տա­լիս, թե՞ բո­լո­րը հա­վա­սա­րա­պես ու­շադ­րու­թյան կենտ­րո­նում կլի­նեն:

-Բո­լոր շր­ջան­նե­րը, են­թաշր­ջան­ներն էլ կարևոր են: Ող­ղա­կի մի քա­նի են­թաշր­ջան­ներ ա­ռան­ձաց­վել են, որ­տեղ բնա­կա­րա­նա­շի­նու­թյուն կի­րա­կա­նաց­վի, որ­պես­զի կոմ­պակտ ձևով բնա­կեց­վեն տե­ղա­հան­ված­նե­րը: Ընտ­րու­թյան չա­փո­րո­շիչ­նե­րը հետևյալն են` ինչ­քա­նո՞վ է այդ գյու­ղը, են­թաշր­ջանն ու­նակ նոր բնա­կիչ­ներ ըն­դու­նե­լու: Վա­րե­լա­հո­ղե­րի, ա­րո­տա­վայ­րե­րի, գոր­ծող են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի քա­նակն է հաշ­վի առն­վե­լու: Օ­րի­նակ, Հա­թեր­քի, Մոխ­րա­թաղ-Մեծ Շեն-Մա­ղա­վու­զի, Աստ­ղա­շեն-Պա­տա­րա­յի, Վա­րան­դա-Մուշ­կա­պատ-Հա­ղոր­տի-Կղար­ծիի, Նա­խիջևա­նի­կի, Նո­րա­գյուղ-Հով­սե­փա­վան-Ի­վա­նյա­նի, Բեր­դա­ձո­րի են­թաշր­ջան­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խա­նում են այդ չա­փո­րո­շիչ­նե­րին: Միա­ժա­մա­նակ և հա­վա­սա­րա­չափ աշ­խա­տանք­ներ կըն­թա­նան բո­լոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րով: