ԴՐՎՈՒՄ ԵՆ ՆՈՐ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԻ ՀԻՄՔԵՐԸ...
Սիրվարդ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ
Բռաչափ Արցախն այսօր մի մեծ շինհարթակ է հիշեցնում, ցավոք, ավերվածը շատ է, սակայն վհատվելը, բարեբախտաբար, մեր ազգի համար չէ, այլապես պատմության բավիղներում բազում փորձությունների դիմակայած ժողովուրդը ՙկցամաքեր, ինչպես հեղեղն ավազի մեջ՚... Մի ձեռքին Սուր, մյուսում՝ Խաչ ու Մաճ, հայը մի ոտքը դեռ պատերազմում, քարը քարին էր դնում, իր ավերակված տունը մաքրում։ Մեր գոյատևման գաղտնիքներից մեկն էլ սա է... Առհավատչյան՝ շինհրապարակի վերածված մեր բազմաթիվ գյուղերն ու քաղաքները։
Օրերս այդ շինհրապարակներից մեկում էինք... Ասկերանի շրջանի Աստղաշեն ու Պատարա գյուղերի միջնամասում նոր բնակավայրի հիմքերն են դրվում՝ հույսով ու ապագայի հանդեպ հավատով։ ՙԿապավոր՚ ՍՊԸ-ի աշխղեկ Եղիշե Ղահրամանյանի հետ զրույցի ընթացքում պարզեցինք, որ այս տեղամասում բնակարաններ են կառուցվում բռնատեղահանված 120 ընտանիքի համար։ Սա միայն առաջին փուլում, հնարավոր է՝ այն հետագայում հասցվի 200-ի։ Նախատեսվում են նաև հասարակական նշանակության մի շարք շենք-շինություններ՝ համայնքապետարան, պտղատու այգիներ, խաղահրապարակ, ջերմոցներ և այլն։ Այստեղ բնակություն են հաստատելու Ասկերանի շրջանի Սղնախ, Ջրաղացներ, Մոշխմհատ, Մադաթաշեն գյուղերից բռնատեղահանվածները։ Նախատեսվում է մինչև տարեվերջ ավարտին հասցնել 70 բնակարանի շինարարությունը։
Ե. Ղահրամանյանը, պարզվում է, Սղնախ գյուղի գյուղապետն է, ներկայումս աշխղեկի պարտականություններն իր վրա վերցրած, հետևում է շինարարության ընթացքին։ Նա մեզ մեկ առ մեկ ծանոթացնում է տարվող շինարարական աշխատանքների ծավալներին ու գոհունակությամբ է խոսում աշխատանքային ռիթմից: Մոտ օրերս ՀՀ-ից 60-հոգանոց մի շինբրիգադ է միանալու իրենց, որ տեմպերն ավելի արագացնեն ու մինչև ձմռան վրա հասնելը կատարեն խնդրի մի զգալի մասը։ Շինարարների համար ներկայումս գիշերակացի պայմաններ են ստեղծվում, այդ նպատակով վերանորոգվում է Աստղաշենի հին դպրոցի շենքը, որտեղ նաև ճաշարան է գործելու։ Շինարարական աշխատանքներին ներգրավված են ինչպես տեղահանված, այնպես էլ հարակից՝ Խանցք, Պատարա, Աստղաշեն գյուղերի բնակիչներ։ Աշխատուժն ինչքան շատ լինի, այնքան ավելի թափով կընթանան աշխատանքները՝ ասում է աշխղեկը։
Շինանյութերի պակաս չունեն, մատակարարումները ժամանակին կատարվում են, օգտագործում են և՜ տեղական հումքը, և՜ ներկրում են Արթիկի տուֆը։ Խոշորացված նոր համայնքի կյանքի կոչման համար չի խնայվում ոչինչ, յուրաքանչյուրն իր պատասխանատվության շրջանակում փորձում է օգտակար լինել՝ ինչով և ինչպես կարող է, սակայն զրուցակիցս չի թաքցնում, որ իրենց ուշքն ու միտքն այնտեղ է՝ իրենց լեռներում, հանդ, ու չոլերում, ու երբեք չեն հաշտվելու կորստի հետ, ինչքան էլ նոր բնակավայրն իդեալական լինի։ Եթե իրենց կամքով լինի, մի օրով էլ ոտքը ոտքի առաջ չէին դնի, նրանք հայրենիք են կորցրել, և ցավը դեռ թարմ է ու շատ խորը։ Միայն Սղնախ գյուղում 60 ընտանիք էր բնակվում, գյուղն իր համուհոտը, իր կոլորիտն ուներ, փորձելու են այստեղ էլ այն պահպանել մինչև մի օր բարի աստղին ու ժամին կբռնեն տունդարձի ճամփան։
Շինարարական կազմակերպության տեղեկատվական կենտրոնի օպերատոր Դավիթ Գրիգորյանից տեղեկացանք, որ իրենք հընթացս ծագող բոլոր հարցերին օպերատիվ լուծում են տալիս, որպեսզի ընթացիկ պարապուրդներ չլինեն ու, որքան հնարավոր է, լայն թափով ընթանան շինաշխատանքները։ Շինանյութեր պատվիրելիս նա ձգտում է պատվիրել որակյալը, ասում է՝ ամեն ինչ անելու են, որ վերաբնակները գոհ մնան իրենցից։ Նրա կարծիքով՝ մեծամասնությունն այստեղ ոչ թե վաստակելու, այլև սուրբ գործի գիտակցությամբ է եկել, որ սատար կանգնեն տնավեր-բնավեր մարդկանց` սեղմ ժամկետներում գլխներին տանիք ունենալու։
Դավիթի հետ բոլոր մեծուփոքր խնդիրները քննարկելով` մոտեցանք ամենատարեց շինարարին՝ Արմեն Խաչատրյանին, ով նույնիսկ ժամանակ չունի ճակատից հոսող քրտինքը սրբելու, էլ ուր մնաց մեր հարցերին պատասխանի... Սակայն տարիների իմ փորձից գիտեի, որ ովքեր հրաժարվում են լրագրողի հարցմունքներից, նմաններն առավել շատ ասելիք են ունենում, և վաստակն ավելի ծանրակշիռ է լինում։ Այս անգամ էլ չէի սխալվել, մի կերպ, ես կասեի՝ աքցանով Արմենի բերանից դուրս քաշեցի, որ նրա՝ շինարարի մուրճը, զրնգում է 1994-ից՝ զինադադարին հաջորդած տարիներին նա վայր դրեց 91-ին ուսած ավտոմատն ու վերցրեց մուրճը, մալան ու շողուլը /ուղղանկյունաչափ/։ Անհրաժեշտ էր ավերակված երկիրը ոտքի կանգնեցնել, ու հառնեց Երկիրը մոխիրներից ու նորացված տեսքով։ Նրանք ընկերներով մի պահ շունչ առան, գոհացան իրենց կատարած աշխատանքից, սակայն ոսոխը կրկին քանդեց ու ավերեց, ահա թե ինչու իր երկրի զինվոր ու շինարար Արմենն աշխարհի հետ իր կռվի մասին բարձրաձայնել չի ուզում։ Նրա կռիվն անարդարության դեմ է, ծուռ ու խուլ աշխարհի հետ։
Գյումրեցի Արմենը նաև կեսբերան խոստովանում է, որ հոգնել է անվերջ քարը քարին դնելուց, ինչպես ասում են՝ հոսող գետին ալյուր մաղելուց հոգնել, բայց չի հուսահատվել, այս անգամ ավելի ամուր է կառուցում՝ հույսն Աստծուն, սիրտն ու հոգին դեռևս կորուսյալ Հադրութում ու Շուշիում։ Թեկուզ գյումրեցի եմ, բայց մատորս (շարժիչս) ղարաբաղցու է,- խոստովանում է կամակոր զրուցընկերս, ով փորձում է ինձնից թաքցնել իր մարտական ուղին, այն դառն ու դաժան տարիները, որոնք ձյուն են մաղել նրանց քունքերին ու հոգիներում անթեղել վերքեր՝ երբեք չսպիացող։ Աչքի պոչով մեզ՝ լրագրողներիս զննող պատշար Արմենը շաղախն այնպես է ծեփում պատին, ասես իր Երկրի հավաքական վրեժն է ծեփում ու հետն էլ բարձրաձայն մտորում. ՙՄինչև ե՞րբ՚... Մինչև՝ ցորեն դառնա քանց մասուր ու փոքր Մհերները դուրս գան քարայրից՝ հաղթանակների Ավետիսով։
Երբ Արցախյան պատերազմի թեմայով խոսքը թեժանում է, ու նախկին ազատամարտիկը ջոկում է, որ մեկն եմ իրենցից, ասել է թե՝ մերոնքական եմ, ու անձամբ ճանաչում եմ իր հրամանատարներին՝ Գյումրեցի Բասմաչին /Միշա Սահակյան/ ու Վիլեն Սաֆարյանին, իսկույն կակղում է ու ետ տանելով հին օրերի շղարշը` փորձում է ժպտալ ու կոշտացած մատներով ետ է տանում կիզիչ արևից պաշտպանող լայնեզր գլխարկը /պանաման՝ ինչպես ընդունված է ասել/` վերջապես նայելով մեր աչքերին։ Մեր միջև ծայր է առնում մի անհաշտ մտերմություն, որը մինչև հրաժեշտ վերածվում է բարեկամության՝ Բասմաչիի մասին դառն ու անուշ հուշերի հանգույն։ Ու կառչելով նրա՝ հուսահատված չենք արտահայտությունից, սեղմում եմ կոշտուկապատ ձեռքն ու ականջիս օղ անում նրա հուսադրող ու վճռական խոսքերը. ՙԹե մի մետր հող էլ մեզ մնա, մենք կառուցելու ենք...՚։
Մեկ անգամ էլ ծայրեծայր չափելով շինհրապարակի վերածված տարածքն ու այն մեր հոգում տեղավորելով` պատրաստվում էինք ցտեսություն ասելու, երբ փութկոտ ու գործնական քայլերով մեզ մոտեցավ միջին տարիքի մի տղամարդ ու, առանց ավելորդ ձևականությունների, ներկայացավ՝ Ջրաղացներ գյուղի գյուղապետ Արսեն Հայրապետով... Չասի էլ, պարզ է, Բաքվի քուրայով անցածներից է, սակայն մեկը նրանցից, որոնց համար հայի տեսակը ազնվագույնն է, իսկ Արցախը՝ կիզակետը հայահավաք-հողահավաքի... Հարևան գյուղի գյուղապետն ականջիս տակ շշնջում է. ՙՆվիրյալ է, սրտացավ, երկրորդ անգամ է տուն ու տեղ կորցնում, 44-օրյա պատերազմից հետո էլ ողջ Հայաստանով մեկ շրջել, բոլոր 130 համագյուղացիներին հավաքել-բերել է Արցախ, տեղավորել ժամանակավոր կացարաններում ու հիմա այս տեղամասում աշխղեկ է աշխատում, գիշերը ցերեկ անում, որ նոր Ջրաղացներ համայնքն, ինչքան հնարավոր է, արագ կյանքի կոչեն՚։
Համայնքապետն առավել քան վստահ է, որ իրենք ոչ մի խնդիր չեն ունենալու, և 4 համայնքի բնակիչները, նրա բնորոշմամբ, շատ աշխատասեր են ու կրկին արարելու են։ Արսենը հավատացած է ու մեզ էլ հավաստիացրեց, որ բոլոր 4 գյուղերի բնակիչները 100 տոկոսով գյուղ են վերադառնալու, ու մեզ հրավիրեց եկող տարի անձամբ գալ ու համոզվել տեղում։ Արսենի նպատակն է, որ իր համագյուղացիները կրկին սեփական տուն ունենան ու ամոքեն իրենց վերքերը, և ամոքելու են՝ նաև մոտակա՝ Աստղաշեն, Պատարա, Խանցք գյուղերի բնակիչների հոգածությամբ, որոնք այս օրերին իրենց շրջապատում են անասելի հոգատարությամբ, ընդունում իրենց գրկաբաց ու սրտաբաց։
Երբ Արցախյան պատերազմի թեմայով խոսքը թեժանում է, ու նախկին ազատամարտիկը ջոկում է, որ մեկն եմ իրենցից, ասել է թե՝ մերոնքական եմ, ու անձամբ ճանաչում եմ իր հրամանատարներին՝ Գյումրեցի Բասմաչին /Միշա Սահակյան/ ու Վիլեն Սաֆարյանին, իսկույն կակղում է ու ետ տանելով հին օրերի շղարշը` փորձում է ժպտալ ու կոշտացած մատներով ետ է տանում կիզիչ արևից պաշտպանող լայնեզր գլխարկը /պանաման՝ ինչպես ընդունված է ասել/` վերջապես նայելով մեր աչքերին։ Մեր միջև ծայր է առնում մի անհաշտ մտերմություն, որը մինչև հրաժեշտ վերածվում է բարեկամության՝ Բասմաչիի մասին դառն ու անուշ հուշերի հանգույն։ Ու կառչելով նրա՝ հուսահատված չենք արտահայտությունից, սեղմում եմ կոշտուկապատ ձեռքն ու ականջիս օղ անում նրա հուսադրող ու վճռական խոսքերը. ՙԹե մի մետր հող էլ մեզ մնա, մենք կառուցելու ենք...՚։ Մեկ անգամ էլ ծայրեծայր չափելով շինհրապարակի վերածված տարածքն ու այն մեր հոգում տեղավորելով` պատրաստվում էինք ցտեսություն ասելու, երբ փութկոտ ու գործնական քայլերով մեզ մոտեցավ միջին տարիքի մի տղամարդ ու, առանց ավելորդ ձևականությունների, ներկայացավ՝ Ջրաղացներ գյուղի գյուղապետ Արսեն Հայրապետով... Չասի էլ, պարզ է, Բաքվի քուրայով անցածներից է, սակայն մեկը նրանցից, որոնց համար հայի տեսակը ազնվագույնն է, իսկ Արցախը՝ կիզակետը հայահավաք-հողահավաքի... Հարևան գյուղի գյուղապետն ականջիս տակ շշնջում է. ՙՆվիրյալ է, սրտացավ, երկրորդ անգամ է տուն ու տեղ կորցնում, 44-օրյա պատերազմից հետո էլ ողջ Հայաստանով մեկ շրջել, բոլոր 130 համագյուղացիներին հավաքել-բերել է Արցախ, տեղավորել ժամանակավոր կացարաններում ու հիմա այս տեղամասում աշխղեկ է աշխատում, գիշերը ցերեկ անում, որ նոր Ջրաղացներ համայնքն, ինչքան հնարավոր է, արագ կյանքի կոչեն՚։Համայնքապետն առավել քան վստահ է, որ իրենք ոչ մի խնդիր չեն ունենալու, և 4 համայնքի բնակիչները, նրա բնորոշմամբ, շատ աշխատասեր են ու կրկին արարելու են։ Արսենը հավատացած է ու մեզ էլ հավաստիացրեց, որ բոլոր 4 գյուղերի բնակիչները 100 տոկոսով գյուղ են վերադառնալու, ու մեզ հրավիրեց եկող տարի անձամբ գալ ու համոզվել տեղում։ Արսենի նպատակն է, որ իր համագյուղացիները կրկին սեփական տուն ունենան ու ամոքեն իրենց վերքերը, և ամոքելու են՝ նաև մոտակա՝ Աստղաշեն, Պատարա, Խանցք գյուղերի բնակիչների հոգածությամբ, որոնք այս օրերին իրենց շրջապատում են անասելի հոգատարությամբ, ընդունում իրենց գրկաբաց ու սրտաբաց։