ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՎԵՐԱՄԻԱՎՈՐՄԱՆ 100-ԱՄՅԱԿԸ՝ ՔՆՆԱՐԿՄԱՆ ԹԵՄԱ

 Հու­նի­սի 11-ին Ար­ցա­խի ժուռ­նա­լիստ­նե­րի միու­թյան գրա­սե­նյա­կում տե­ղի ու­նե­ցած ՙԿլոր սե­ղան՚-ը նվիր­ված էր Հա­յաս­տա­նին Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի վե­րա­միա­վոր­ման 100-ա­մյա­կին։ Մի­ջո­ցառ­ման կազ­մա­կեր­պիչ­ներն են Ար­ցա­խի ժուռ­նա­լիստ­նե­րի միու­թյու­նը և ՙԿա­ճառ՚ գի­տա­կան կենտ­րո­նը։

Բաց­ման խոս­քում ԱրԺՄ նա­խա­գահ Կիմ Գաբ­րիե­լյա­նը նկա­տեց, որ ի­րենց հիմ­նա­կան նպա­տա­կը պատ­մա­կան փաս­տը վե­րաարժևո­րելն է… Իսկ ի­րո­ղու­թյու­նը հետևյալն է. Հա­յաս­տա­նում խոր­հր­դա­յին կար­գե­րի հաս­տա­տու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո, 1920թ. նո­յեմ­բե­րի 30-ին, Ադր­բե­ջա­նի Հեղ­կո­մը (Հե­ղա­փո­խա­կան կո­մի­տե, այն ժա­մա­նակ­վա բոլշևի­կյան իշ­խա­նու­թյան գլ­խա­վոր մար­մին) իր հայ­տա­րա­րու­թյամբ Ադր­բե­ջա­նի կող­մից նախ­կի­նում հա­վակ­նած տա­րածք­նե­րը՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը, Զան­գե­զու­րը և Նա­խիջևա­նը, ճա­նա­չեց որ­պես Հա­յաս­տա­նի ան­բա­ժա­նե­լի մաս։ Հայ­կա­կան ԽՍՀ ժող­կոմ­նե­րի խոր­հուր­դը, հիմք ըն­դու­նե­լով Ադր­բե­ջա­նի Հեղ­կո­մի և Ադր­բե­ջա­նա­կան ԽՍՀ և Հայ­կա­կան ԽՍՀ կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րի միջև կնք­ված հա­մա­ձայ­նա­գի­րը, 1921թ. հու­նի­սի 12-ի հռչա­կագ­րով Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը հռ­չա­կում է Հայ­կա­կան ԽՍՀ ան­բա­ժա­նե­լի մաս։
Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան ըն­դու­նած դեկ­րե­տի տեքս­տը հրա­պա­րակ­վեց ինչ­պես տե­ղա­կան, այն­պես էլ Ադր­բե­ջա­նի մա­մու­լում (ՙԲաք­վի աշ­խա­տա­վոր՚, Ադր­բե­ջա­նի կոմ­կու­սի Կենտ­կո­մի օր­գան, 1921թ. հու­նի­սի 22)։ Այս­պի­սով տե­ղի ու­նե­ցավ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի Հա­յաս­տա­նին միա­վոր­ման ի­րա­վա­կան ամ­րագ­րու­մը։ Մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վուն­քի և նոր­մե­րի հա­մա­տեքս­տում (մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վա­կան ի­մաս­տով), կո­մու­նիս­տա­կան վար­չա­կար­գի ըն­թաց­քում սա ե­ղավ վեր­ջին օ­րի­նա­կան ակ­տը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի վե­րա­բե­րյալ։
Ըստ պատ­մա­բան, ՙԿա­ճառ՚ գի­տա­կան կենտ­րո­նի ղե­կա­վար Մհեր Հա­րու­թյու­նյա­նի` հրա­վիր­ված ՙԿլոր սե­ղան՚-ի նպա­տա­կը` ոչ այն­քան փաստն ար­ձա­նագ­րելն է, որ­քան այդ պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թյան կի­րառ­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի վեր­հա­նու­մը։
Ի՞նչ կա­րող է տալ այս փաստն այ­սօր մեզ, ստեղծ­ված այս դժ­վա­րին ի­րա­վի­ճա­կում։ Ինչ­պե՞ս կա­րող ենք հեն­վել պատ­մա­կան փաս­տե­րի, ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի վրա` դրանց տա­լով քա­ղա­քա­գի­տա­կան ճիշտ գնա­հա­տա­կան և ինչ­քա­նով մենք կա­րող ենք այդ փաս­տե­րը ճիշտ օգ­տա­գոր­ծե­լով հաս­նել մեր քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րին։ Ըստ բա­նա­խո­սի` հենց այդ մտա­հո­գու­թյամբ էլ ի­րենք նպա­տա­կա­հար­մար են գտել հրա­վի­րել այն­պի­սի գոր­ծիչ­նե­րի, ո­րոնք ան­մի­ջա­կա­նո­րեն ներգ­րավ­ված են այդ գոր­ծըն­թաց­նե­րում, և կա­րող են ի­րենց ա­ռա­ջար­կած փաս­տերն օգ­տա­գոր­ծել, դարձ­նել ռեալ պո­լի­տի­կի գոր­ծի­քա­կազմ, և որ­քան հնա­րա­վոր է գի­տությունը ծա­ռա­յեց­նել պե­տա­կան խն­դիր­նե­րի լուծ­մա­նը։
Զե­կու­ցո­ղի հա­մոզ­մամբ` պատմական փաս­տը չի կորց­րել իր ար­ժե­քը, և չպի­տի ու­շադ­րու­թյու­նից դուրս մնա, այլ ընդ­հա­կա­ռա­կը, այ­սօր իս­կը ժա­մա­նակն է, որ­պես­զի այդ ի­րա­վա­քա­ղա­քա­կան փաս­տը լիու­լի օգ­տա­գործ­վի մեր քա­ղա­քա­կան զի­նա­նո­ցում։
Ին­չո՞ւ: Հենց միայն այդ փաս­տը, որ Ադր­բե­ջանն ըն­դու­նել է Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը Հա­յաս­տա­նի Խոր­հր­դա­յին հան­րա­պե­տու­թյան սահ­ման­նե­րում, պետք է ա­նընդ­հատ այդ մա­սին խո­սել, բարձ­րա­ձայ­նել։ Երկ­րոր­դը. այդ փաս­տը ճա­նա­չել էր նաև Ազ­գե­րի լի­գան իր մի շարք ո­րո­շում­նե­րով, և ա­մե­նա­կարևո­րը, ո­րը պատ­մա­բա­նի կար­ծի­քով հրա­տապ է, այս ի­րա­վա­քա­ղա­քա­կան փաս­տը ճա­նաչ­վել է նաև Խոր­հր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նի կող­մից։ Ար­տա­քին գոր­ծե­րի ժող­կո­մա­տի հաշ­վետ­վու­թյան մեջ ար­ձա­նագր­ված է, որ Ադր­բե­ջա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան հռ­չա­կագ­րի հի­ման վրա Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը հռ­չա­կել է իր ան­բա­ժա­նե­լի մաս։ Ըստ Մ. Հա­րու­թյու­նյա­նի` մենք պատ­մա­կան փաս­տե­րը ոչ միշտ ենք օգ­տա­գոր­ծում քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ։

ԱՀ նա­խա­գա­հի մի­ջազ­գա­յինն հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հար­ցե­րով խոր­հր­դա­կան, պատ­մա­բան Նել­լի Բաղ­դա­սա­րյա­նի դի­տարկ­մամբ` Ադր­բե­ջանն ինչ-որ տե­ղից քար­տեզ­ներ է հա­նում և մեր բնա­կա­վայ­րե­րի հան­դեպ տա­րած­քա­յին հա­վակ­նու­թյուն­ներ դրսևո­րում։ Նրա խոս­քով` մենք ևս պատ­մա­կան փաս­տե­րը պի­տի մղենք ա­ռա­ջին պլան։ Տվյալ դեպ­քում մեծ ա­նե­լիք­ներ ու­նի մեր դի­վա­նա­գի­տա­կան կոր­պու­սը։ Ն. Բաղ­դա­սա­րյանն այն կար­ծի­քին է, որ մեր խն­դի­րը պետք է լի­նի դի­վա­նա­գի­տա­կան կոր­պու­սի, դի­վա­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի հիմ­քում հա­մա­պա­տաս­խան փա­թեթ­նե­րի ձևա­վո­րու­մը։
Փո­խարտ­գործ­նա­խա­րար Ա­նուշ Դո­լու­խա­նյա­նի կար­ծի­քով` այ­սօր Ադր­բե­ջանն ա­ռա­ջին պլան է մղել իբր պատ­մա­կան փաս­տե­րի հան­րահռ­չա­կու­մը, ուս­տի անհ­րա­ժեշտ է, որ մենք նույն­պես օգ­տա­գոր­ծենք ոչ միայն պատ­մա­կան, այլ նաև ի­րա­վա­կան և քա­ղա­քա­կան ակ­տե­րի հան­րահռ­չակ­ման գոր­ծե­լա­կեր­պը։ Նա ևս այն կար­ծի­քին է, որ Ար­ցա­խի դի­վա­նա­գի­տա­կան կոր­պու­սը լուրջ ա­նե­լիք­ներ ու­նի։ Դո­լու­խա­նյա­նի խոս­քով` Ար­տա­քին գե­րա­տես­չու­թյան ղե­կա­վա­րը որ­դեգ­րել է գոր­ծե­լու և այդ մա­սին քիչ բարձ­րա­ձայ­նե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն։ Փո­խարտ­գործ­նա­խա­րա­րը հա­վաս­տիաց­րեց, որ գե­րա­տես­չու­թյունն իր լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում շա­րու­նա­կում է այս ա­ռու­մով նպա­տա­կա­յին, հետևո­ղա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն ծա­վա­լել։
ԱՀ նա­խա­գա­հի աշ­խա­տա­կազ­մի Տե­ղե­կատ­վու­թյան գլ­խա­վոր վար­չու­թյան պետ Վահ­րամ Պո­ղո­սյա­նի հա­մոզ­մամբ` պատ­մու­թյու­նը կրկն­վե­լու հատ­կու­թյուն ու­նի, և տա­րա­ծաշր­ջա­նի 1920-21թթ. ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներն ու այ­սօր տե­ղի ու­նե­ցող զար­գա­ցում­նե­րը գրե­թե հա­յե­լա­յին նմա­նու­թյուն ու­նեն։ ՙՄենք պի­տի շատ հս­տակ գնա­հա­տենք, թե որ­տեղ է ե­ղել մեր սխա­լը, որ պատ­մու­թյու­նը կրկն­վել է և կր­կին թի­րա­խում հայ­տն­վել ենք մենք։ Սա նշա­նա­կում է, որ պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը չենք կա­րո­ղա­ցել ժա­մա­նա­կին ճիշտ վեր­լու­ծել և գնա­հա­տա­կան տալ։ Ի­հար­կե, այն ին­չի մա­սին այ­սօր մենք խո­սում ենք շատ կարևոր պատ­մա­կան փաստ է, բայց պի­տի կա­րո­ղա­նանք գնա­հա­տել, թե ին­չու այդ փաստն ի­րո­ղու­թյուն չդար­ձավ և դրան հա­ջոր­դե­ցին ինչ-որ ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ, ո­րոնք փո­խե­ցին ամ­բողջ պատ­կե­րը՚,-ա­սաց Վ. Պո­ղո­սյա­նը։ Նրա խոս­քով` մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյու­նը բա­ցի ա­նա­տամ հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րից ո­չինչ չի ձեռ­նար­կում և մենք ոչ թե պետք է այդ հար­ցում մե­ղադ­րենք մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը, այլև հաս­կա­նանք, թե ով­քեր են դե­րա­կա­տար­նե­րը։ ՙԻ վեր­ջո, աշ­խար­հը կա­ռա­վար­վում է ո­րո­շա­կի դե­րա­կա­տար­նե­րի կող­մից և մեծ ու փոքր ու­ժե­րի հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը ձևա­վոր­վում է հենց այդ տրա­մա­բա­նու­թյան մեջ։ Եվ ե­թե մենք այ­սօր ո­րո­շա­կի ա­ռու­մով մեր տեղն ու դե­րը ըն­դգ­ծե­լու հա­մար, մեր ինք­նու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար պետք է ա­պա­վի­նենք որևէ գեր­տե­րու­թյան և այդ հա­մա­տեքս­տում փոր­ձենք մեր շա­հե­րը ճիշտ հա­մադ­րել, պետք է ա­ռա­ջին հեր­թին հենց այդ պատ­մա­կան ի­րո­ղու­թյուն­նե­րը հաշ­վի առ­նենք, հաս­կա­նանք` որ­տեղ է ե­ղել ժա­մա­նա­կին մեր սխա­լը, և այդ սխալ­նե­րը չկրկ­նենք՚,-ա­սաց Պո­ղո­սյա­նը։
Լրագ­րող­նե­րի կող­մից ա­ռա­ջարկ ե­ղավ բո­լոր նմա­նա­տիպ փաս­տերն ու դրա­նից բխող հար­ցե­րը տե­ղա­փո­խել լայն ու լուրջ քն­նար­կում­նե­րի հար­թակ՝ ոչ միայն պատ­մա­կան ի­րո­ղու­թյուն­նե­րից դա­սեր քա­ղե­լու, այլև ճշ­տե­լու հե­տա­գա ա­նե­լիք­նե­րի ողջ շր­ջա­նա­կը։