ԿԱՆԱՅՔ ԵՎ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ

Պատերազմներում կանայք ներկայացվում են կա՛մ անպաշտպան ու թույլ զոհի կարգավիճակով, կա՛մ կռվողների, որոնց մեջ կանացիությունն այնքան էլ շատ չէ։
Այն բոլոր պատերազմները, որոնց մասին ես գիտեմ, պատմում են տղամարդկանց մասին՝ տղամարդկանց լեզվով։ Աշխարհի որ ծայրում էլ դրանք եղած լինեն՝ տղամարդկանց աշխարհի մասին են։
Իսկ կանայք այդ պատերազմներում կան տղամարդկանց ուզածի չափով միայն։

Պա­տե­րազ­մի սկս­վե­լու օ­րը՝ 2020 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 27-ի ուշ ե­րե­կո­յան ար­դեն, Գո­րիս էի հա­սել. Ե­րե­ւա­նից Գո­րիս՝ ոչ Ստե­փա­նա­կեր­տից։ Շա­տե­րի նման ճա­նա­պար­հա­յին մի կան­գա­ռի մոտ մենք էլ կանգ­նե­ցինք՝ շունչ քա­շե­լու։ Ա­սեղ գցե­լու տեղ չկար, մի քա­նի տաս­նյակ ե­րե­խա­ներն աղմ­կում էին, կա­նայք՝ լաց լի­նում, տղա­մար­դիկ՝ խո­սում, ա­նընդ­հատ պատ­մում մի քա­նի ժամ ա­ռաջ սկս­ված պա­տե­րազ­մի մա­սին։
Ստե­փա­նա­կեր­տից Գո­րիս 90-կի­լո­մետ­րա­նոց ճա­նա­պար­հը մի մեծ խցան­ման էր նման. հա­րյու­րա­վոր, հա­զա­րա­վոր մե­քե­նա­ներ... իսկ այն­տեղ տղա­մար­դիկ էին, ո­րոնք կա­նանց ու ե­րե­խա­նե­րին դուրս էին բե­րում պա­տե­րազ­մից՝ վս­տա­հեց­նե­լով, որ ի­րենք վե­րա­դառ­նա­լու են։
Ե­րե­ւա­նից Ստե­փա­նա­կերտ ամ­բողջ ճա­նա­պար­հին ես հա­մոզ­ված էի, որ գնում եմ դե­պի տղա­մարդ­կանց աշ­խարհ, գնում եմ մի տեղ, որ­տեղ ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նո­ղը միայն տղա­մար­դիկ են։ Մտա­ծում էի նաեւ՝ ո՞ւր եմ գնում ու ին­չի՞ հա­մար։
Իսկ ես գնում էի այն­տեղ, ո­րով­հե­տեւ ղե­կա­վա­րում էի Ար­ցա­խի հան­րա­յին ռա­դիոն։
Նկար 2 Ար­ցա­խի ռա­դիո­յում մութն ընկ­նե­լուն պես աշ­խա­տում էինք լույ­սերն ան­ջա­տած. այդ­պես ա­վե­լի ա­պա­հով էր։ Նկարն ար­վել է 2020 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 29-ին։
Ռա­դիո­յի ամ­բողջ անձ­նա­կազ­մից մենք ե­րե­քով էինք՝ եր­կու կին, մեկ տղա­մարդ։Կա­նանց հե­ռաց­րել էին վտան­գից, իսկ տղա­մարդ­կանց՝ տա­րել կռիվ։ Բայց ռա­դիո­յին ՙտղա­մար­դու ձայ­ն՚ էր պետք։ Ա­շո­տը՝ հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան աշ­խա­տո­ղը, ա­սաց, որ կա­րող է նաև ռա­դիո­յի հա­մար աշ­խա­տել։ Այն­պես ստաց­վեց, որ պա­տե­րազմի ըն­թաց­քում ռա­դիո­յի հա­մար ո­րո­շում կա­յաց­նո­ղը, փաս­տո­րեն, կին էր՝ ի դեմս ինձ:
Պա­տե­րազ­մի սկզ­բից մի քա­նի օր էլ չէր ան­ցել, Ստե­փա­նա­կեր­տում ապ­րող սի­րիա­հայ ա­մու­սին­ներ Աս­մա­րյան­նե­րի ռես­տո­րան «Սամ­րա»-ում սո­վո­րա­կան ու­տե­լի­քը սպառ­վեց։
Բայց Ի­զա­բե­լը ո­րո­շեց, որ Ստե­փա­նա­կեր­տին պի­տի անվ­ճար կե­րակ­րի։
Ի­զա­բելն ա­մեն օր ձեռ­քի տակ ե­ղած խիստ սահ­մա­նա­փակ ու ի­րար հետ եր­բեմն «կապ չու­նե­ցո­ղ» մթերք­նե­րով մոտ 200 հո­գու հա­մար տաք ա­պուր էր պատ­րաս­տում։Ա­մեն օր հա­րյու­րա­վոր ան­ծա­նոթ մար­դիկ էլ «Սամրա»-ում էին սն­վում։
Նկար 3 Պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին Ի­զա­բե­լը ճաշ էր պատ­րաս­տում ա­ռանց բա­ղադ­րա­տոմ­սե­րի գր­քի, «Սամ­րա»-ի մե­նյուում մեկ բան կար՝ տաք սուպ։Լու­սան­կարն ար­վել է 2020 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 15-ին։
Պա­տե­րազ­մի ամ­բողջ ըն­թաց­քում նրանց տու­նը տուն էր հա­րյու­րա­վոր ան­ծա­նոթ­նե­րի հա­մար։
Հոկ­տեմ­բե­րի վեր­ջին էր, երբ պա­տե­րազմն ար­դեն պի­տի ա­վարտ­վեր, Ի­զա­բե­լը հի­վան­դա­ցավ։Շտապ Ե­րե­ւան ճա­նա­պարհ­վել էր պետք։Եվ պա­տե­րազ­մի վեր­ջին օ­րե­րին, Ստե­փա­նա­կեր­տում մնա­ցած մարդ­կանց մեծ մասն էլ տաք ա­պուր չկե­րավ։
Պա­տե­րազ­մը, ա­սում են, տղա­մարդ­կանց գործն է ու այն­տեղ՝ պա­տե­րազմ­նե­րում, կա­նայք ա­նե­լիք չու­նեն։ Ու տղա­մար­դիկ, սո­վո­րա­բար, պատ­մում են ի­րենց պա­տե­րազ­մի մա­սին, որ­տեղ ո՛չ կա­նայք կան, ո՛չ էլ՝ կա­նա­ցիու­թյուն։ Ու քա­նի տղա­մարդ­կանց պա­տե­րազ­մի աշ­խար­հում կա­նայք չկան, պատ­մող էլ չի լի­նի, որ կա­նայք բնու­թյան բո­լոր օ­րենք­նե­րով, հա­ճախ ի­րենց կամ­քից ան­կախ, պա­տե­րազ­մում, մեկ է, կին են մնում։
Բժիշկ Սարգ­սյա­նը պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին իր խա­լա­թի գր­պան­նե­րում ա­ռա­ջին օգ­նու­թյան բժշ­կա­կան պա­րա­գա­ներ, ու­ժեղ ցա­վազր­կող­ներ ու շո­կո­լադ­ներ ու­ներ՝ բո­լորն էլ՝ վի­րա­վոր զին­վոր­նե­րի հա­մար:
Նկար 4 Բժիշկ Նա­րե Սարգ­սյա­նը աշ­խա­տան­քի կարճ ընդ­մի­ջում­նե­րի ըն­թաց­քում սի­րում էր հի­վան­դա­նո­ցի բա­կում սր­ճել։ Լու­սան­կարն ար­վել է 2020 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րի 4-ին։

Լու­սան­կա­րը՝ Նա­րե Սարգ­սյա­նի անձ­նա­կան ար­խի­վից։
Ստե­փա­նա­կեր­տի հան­րա­պե­տա­կան հի­վան­դա­նո­ցի ռա­դիո­լոգ Նա­րե Սարգ­սյա­նի 28 տա­րե­կա­նը պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ է լրա­ցել, սո­վո­րա­բար վառ գույ­նի շո­րե­րով ու կո­շիկ­նե­րով էր, մա­զե­րը, ե­ղունգ­ներն ու դեմ­քը հար­դար­ված։
Նա­րեն այդ օ­րե­րին մեկ ան­գամ, մեկ օ­րով է Ե­րե­ւան ե­կել՝ նաեւ ե­ղունգ­նե­րը հար­դա­րե­լու։Ե­ղունգ­ներն ա­ճել էին, դրանց անխ­նամ մնա­լուց սթ­րե­սա­յին հո­գե­վի­ճակն ա­վե­լի էր ծան­րա­նում։ Նա­րեն կնո­ջը հա­տուկ բո­լոր նր­բե­րանգ­ներն ու­նի իր մեջ՝ և՛ պա­տե­րազ­մում, և՛ պա­տե­րազ­մի մեջ՝ մի ձեռ­քով պինդ ա­րել է իր գոր­ծը, մյու­սով՝ կին մնա­ցել։

Ան­ժե­լա­յի խն­դիր­նե­րը սկս­վե­ցին, երբ Ստե­փա­նա­կեր­տում ոչ մի բաց խա­նութ չկար, իսկ ձեռ­քի տակ՝ անձ­նա­կան հի­գիե­նա­յի պա­րա­գա­ներ։Մի քա­նի օր ստիպ­ված էր կի­րա­ռել վա­ղուց մո­ռաց­ված մե­թոդ­ներ, մին­չեւ «օգ­նու­թյու­նը» Ե­րե­ւա­նից տեղ կհաս­ներ։
Ան­ժե­լան 44-օ­րյա պա­տե­րազ­մը վա­վե­րագ­րող­նե­րից մեկն էր՝ լա­վա­գույն­նե­րից մե­կը։
Պա­տե­րազ­մում կին մնա­լու ու այդ պա­տե­րազ­մը տա­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է կրկ­նա­կի ջանք։ Ո­րով­հե­տեւ մեզ պատ­մում են, որ կա­նայք ու պա­տե­րազմն ի­րար հա­կա­սում են, կա­նայք չկան այն­տեղ, որ­տեղ կա կռիվ, մահ, սար­սափ ու դժ­վա­րու­թյուն։ Ի­րա­կա­նում պա­տե­րազմն, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, հա­կա­սում է մարդ­կա­յին էու­թյա­նը։ Այն սպա­նում ու խե­ղում է մարդ­կա­յին մար­մին­ներն ու հո­գի­նե­րը, խե­ղա­թյու­րում է ճա­կա­տագ­րերն ու փո­խում կյան­քի ըն­թաց­քը։
Այն կա­նանց, ո­րոնց ես հան­դի­պել եմ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, տղա­մարդ­կանց թի­կուն­քում սպա­սող­ներ չէին։ Այդ կա­նայք պա­տե­րազմն ի­րենց ու­սե­րին կրող­ներ են ե­ղել, ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նող­ներ ու ի­րենց ո­րո­շում­նե­րով ըն­թացք փո­խող­ներ են ե­ղել, այդ կա­նայք չեն կորց­րել ի­րենց, եւ կռ­վի, սար­սա­փի, մահ­վան ու դժ­վա­րու­թյան մեջ, ան­գամ, կին են մնա­ցել:
Պա­տե­րազմ­նե­րը նաեւ կա­նանց են դիպ­չում։ Դրանց մա­սին պատ­մել է պետք՝ կնոջ լեզ­վով։

Անի ՄԻՆԱՍՅԱՆ